خاتم کاری هنری زیبا و فاخر ایرانی می باشدکه توسط هنرمندان چیره دست ایرانی بر روی چوب یا فلز انجام می شود.
به گزارش توریسم اینترنشنال،هنر خاتم کاری در شیراز متولد شد و کهن‌ترین نمونه خاتم موجود را به منبر مسجد جامع عتیق شیراز نسبت می‌دهند. در عهد صفویه، خاتم کاری در اصفهان توسعه یافت؛ به‌طوری که برخی، اصفهان را مهد هنر خاتم ایران می‌دانند و خاتم کاری بقعه شاه نعمت‌الله ولی در کرمان را قدیمی‌ترین نمونه خاتم در دسترس معرفی می‌کنند.
خاتم کاری چیست؟
اگر نمی‌دانید که خاتم کاری چیست، باید بدانید که خاتم کاری هنری ارزشمند برای تزیین سطوح است که از قرارگیری چندوجهی‌های رنگین و منظم در کنار هم، با هدف ایجاد شکلی هندسی، موزاییک وار یا مثلثی به دست می‌آید و در نهایت، به طرحی منظم و زیبا می‌رسد.
خاتم کاری علاوه بر تزیین درب و پنجره‌های چوبی، خصوصا در اماکن مقدس و تاریخی، به جهت زیبایی ظروفی چون شکلات‌خوری، آجیل‌خوری و شیرینی‌خوری، جعبه جواهرات، رحل قرآن، قلمدان یا جا قلمی، ساعت و آینه نیز استفاده می‌شود. فلز یا چوبی که با خاتم مرغوب آذین بسته شده باشد، از ارزش مادی بسیار بالایی نیز برخوردار است و محصول نفیسی به حساب می‌آید. خاتم ابری، خاتم پره‌وار، خاتم بته جقه‌ای، خاتم خطی، خاتم خیابانی، خاتم ۹ گلی و خاتم شش‌ضلعی از معروف‌ترین انواع خاتم کاری به شمار می‌آیند.
در این نوشتار با تاریخچه هنر خاتم کاری و روش شناخت خاتم مرغوب آشنا خواهید شد و همچنین، انواع خاتم و کاربردهای آن را خواهید شناخت.
تعریف هنر خاتم کاری
خاتم کاری از هنرهای ظریف، اصیل و فاخر ایرانی است که عده‌ای آن را به یکی از نگین‌های انگشتری صنایع دستی ایران تشبیه می‌کنند. از سوی دیگر، از آن‌جایی که خاتم کاری علاوه بر برش‌های چوب، با نقاشی و مینیاتور نیز ترکیب شده است، گروهی عقیده دارند که خاتم می‌تواند جلوه دیگری از هنر معرق‌کاری باشد. بر اساس برخی از شواهد موجود، زادگاه خاتم کاری را باید در شیراز جست‌و‌جو کرد؛ اما هنر چشم‌نواز خاتم در اصفهان عهد صفویه به رونق رسید و این شهر را به پایگاه هنر خاتم کاری در ایران تبدیل کرد.
خاتم کاری در لغت‌نامه دهخدا چنین تعریف شده است:
آن‌که پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.
در دائره‌المعارف مصاحب یا دائره‌المعارف فارسی نیز از خاتم کاری چنین یاد کرده‌اند:
خاتم‌سازی، هنر آراستن سطح اشیا با قرار دادن مثلث‌های کوچک کنار هم دیگر، به گونهای شبیه به موزاییک است.
خاتم کاری در تعریف کلی، چند ضلعی‌های رنگین و منظم بر سطح کار است که با هدف ایجاد شکلی هندسی، موزاییک وار یا مثلثی پیش می‌رود تا در نهایت، به طرحی منظم و زیبا برسد. در واقع، خاتم کاری را می‌توان ترکیبی از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت و مواد اولیه و رنگ‌های مختلف دانست. کوچک‌ترین واحد ساخت خاتم، مثلث یا سه‌ضلعی منتظم است؛ اما در ساخت خاتم از پنج‌ضلعی، شش‌ضلعی، هفت‌ضلعی، هشت‌‌ضلعی و ده‌ضلعی نیز استفاده می‌شود.
مثلث علاوه بر کوچک‌ترین واحد ساخت خاتم، نقش واسط میان قطعات دیگر را نیز بازی می‌کند؛ بدین معنی که هنرمندان معمولا با قرار دادن مثلث‌های کوچک در کنار هم، قطعات خاتم را نقش‌بندی می‌کنند. به‌طور کلی، برای ساخت یک طرح خاتم کوچک یا بزرگ، حداقل از سه مثلث و حداکثر از ۴۰۰ مثلث استفاده می‌شود.
طراحی یک وسیله خاتم، کاری سخت و طولانی است و قرار دادن اجزای ظریف خاتم در کنار هم نیاز به حوصله و دقت بسیاری دارد. برای هر سانتی‌متر مربع از هنر خاتم، گاه ۲۰۰ قطعه را کنار هم می‌چینند و این امر، ارزش هنر خاتمکاری را مضاعف می‌سازد. ارزش نهایی محصول خاتم زمانی بالاتر می‌رود که از مواد اولیه با کیفیت‌تر ساخته شده باشد و محکم‌تر و ظریف‌تر به نظر برسد.
مواد اولیه ساخت خاتم
در ساخت خاتم معمولا از چوب، فلز (آلیاژ برنج) و استخوان استفاده می‌شود. رنگ سبز برای رنگ‌آمیزی خاتم و سریشم (نوعی چسب حیوانی که از ضایعات پوست حیوانات تهیه می‌شود) یا چسب پلی‌وینیل‌استات نیز برای چسباندن بخش‌های مختلف خاتم کاربرد دارد.
چوب
چوب بیشترین ماده مورد استفاده در هنر خاتم کاری است که از نظر رنگ به سه دسته چوب‌های قهوه‌ای، چوب‌های متمایل به قرمز و چوب‌های کرم یا زرد تقسیم می‌شود. «محمد ستاری» در کتاب خود، سه نوع چوب مورد استفاده در خاتم سازی را این‌گونه معرفی می‌کند:
چوب‌ها از نظر رنگ به سه دسته تقسیم می‌شوند.
نوع اول:
- چوب فوفل که به رنگ قهوه‌ای سیر است، از هندوستان تهیه می‌شود و بسیار بادوام است.
- چوب آبنوس که به رنگ قهوه‌ای بسیار سیر و متمایل به مشکی است، از هندوستان تهیه می‌شود.
- چوب عناب که به رنگ قهوه‌ای روشن است، از شهرهای شیراز، اصفهان، نواحی شمال و استان فارس به دست می‌آید.
- شاه چوب به رنگ قهوه‌ای روشن که از نواحی مختلف ایران تهیه می‌شود.
- چوب آزاد که به رنگ قهوه‌ای روشن بوده و در ایران فراوان است.
نوع دوم:
چوب بقم که رنگی متمایل به قهوه‌ای و قرمز دارد، بسیار محکم و با دوام است و از هندوستان به دست می‌آید.
نوع سوم:
- چوب نارنج که به رنگ کرم یا زرد مایل به سفید است و در ایران تهیه می‌شود.
- چوب شمشاد به رنگ زرد مایل به کرم است و در ایران تهیه می‌شود.
فلز (آلیاژ برنج)
فلز مورد استفاده در خاتم سازی معمولا از جنس برنج و به رنگ زرد طلایی است؛ اما علاوه بر مفتول برنجی، از مس و آلومینیوم نیز در خاتم سازی استفاده می‌شود. در گذشته، مفتول‌هایی از جنس نقره یا طلا در خاتم به کار می‌رفت و ازاین‌رو، ارزش مادی محصول خاتم کاری نیز افزایش می‌یافت.
استخوان
نوع استخوان به کار رفته در خاتم، معمولا از استخوان ساق پا و دست شتر یا گاهی اسب است. در گذشته از عاج فیل نیز برای این منظور استفاده می‌شد که صدها سال دوام داشت؛ اما قیمت بسیار گران عاج، آن را از مواد اولیه خاتم کنار گذاشت.
برای استفاده از استخوان در خاتم سازی، آن را کاملا صاف می‌کنند، سپس به‌خوبی می‌شویند و در آب آهک قرار می‌دهند. مدت قرار گرفتن استخوان در آب آهک با توجه به نوع آهک، نوع استخوان و حرارت آفتاب متغیر است؛ این کار، معمولا تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که چربی‌های استخوان از بین برود و کاملا سفید شود. در نهایت، استخوان به‌شکل ورقه ورقه برش می‌خورد که در اصطلاح خاتم سازی به آن «لا» می‌گویند. «لا» حدود یک تا سه میلی‌متر است و پس از برش مجدد به «نخ» یک تا دو میلی‌متری تبدیل می‌شود. گاهی استخوان مصنوعی نیز در خاتم به کار می‌رود که عمر و دوام آن مشخص نیست.
رنگ سبز
رنگ سبز خاتم از ترکیب نشادر، براده مس (خاک مس) و سرکه تهیه می‌شود. استخوان‌های برش‌خورده را در این محلول می‌ریزند و ۶ ماه در معرض نور آفتاب قرار می‌دهند تا جسم استخوان (مغز استخوان) به رنگ سبز درآید.
به جهت مشکل در تهیه استخوان شتر، از چوب نارنج نیز به‌جای استخوان در خاتم سازی استفاده می‌کنند. چوب را به اشکال مثلثی می‌برند، در ظرفی از آهن یا مس می‌ریزند و با اضافه کردن آب، روی حرارت می‌گذارند؛ سپس یک یا دو قاشق از رنگ سبز (مخصوص رنگرزی پشم) به آن اضافه می‌کنند تا با هم بجوشد و جسم چوب به رنگ سبز درآید.
انواع خاتم کاری
خاتم کاری به‌طور کلی به دو دسته اصلی «خاتم کاری روی مس» و «خاتم کاری روی چوب» تقسیم می‌شود و در این میان، خاتم کاری روی چوب از سابقه بیشتری برخوردار است.
در خاتم روی چوب، معمولا ظروف چوبی با مثلث‌های کوچک خاتم مزین می‌شوند؛ اما این تزیین در نوع دوم خاتم کاری، بر زیرساخت مس انجام می‌گیرد. از سوی دیگر، خاتم کاری در محصولات مختلفی به کار می‌رود و بر اساس شکل، نوع حاشیه، مصالح به کار رفته یا نوع نقوش نیز آن را به انواع مختلفی دسته‌بندی می‌کنند. در این میان، کارایی محصول، طبقه‌بندی دیگری از خاتم کاری به حساب می‌آید که بیش از دیگر انواع، مورد توجه قرار می‌گیرد.
هندسی بودن اشکال و استفاده از قطعات رنگی در خاتم نیز تنوع بسیار زیادی در این هنر پدید آورده است. طرح و نقش‌های خاتم به‌شکل گل و اشکال هندسی در متن و حاشیه کار به چشم می‌خورد. بر این اساس، خاتم کاری متن (از نظر گل) به انواع مختلفی چون خاتم پره‌وارو (پروارو)، خاتم پره‌ای، خاتم ۹ گلی لایه‌دار، خاتم ۶ و لوز، خاتم ابری ساده، خاتم ابری یک دور، خاتم ابری دو دور، خاتم دو رنگ، خاتم متنی سبز جوسیمی، خاتم بته جقه‌ای، خاتم خیابانی، خاتم خطی، خاتم طاقی، خاتم عالم زر، خاتم قمی، خاتم جناقی و خاتم متن زنجیر سیمی تقسیم می‌شود. در این میان، دو نوع خاتم پروارو و خاتم ابری از بهترین و زیباترین انواع خاتم متن به حساب می‌آیند.
طرح‌های حاشیه ۶ گلی، حاشیه لوزی، حاشیه جویی، حاشیه برگی، توگلو استخوان، حاشیه بازوبندی، حاشیه طوره‌دار، حاشیه نیم‌طره، حاشیه کپه‌ای، حاشیه شمسه‌دار و حاشیه تخمه‌دار نیز از جمله نقش‌های حاشیه در خاتم کاری به شمار می‌رود. در تعریف مهم‌ترین نمونه‌های خاتم، برای مثال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خاتم ۹ گلی ساده: از جمله نمونه‌های ساده و کم‌کار خاتم شناخته می‌شود که اغلب، تنها دو رنگ سیاه و سفید در آن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- خاتم ابری: نوعی خاتم شش‌ضلعی است و در گل‌های آن، شش‌ضلعی‌های مختلف دیده می‌شود. برای تهیه یک قامه از خاتم ابری، ۲۰ عدد شش‌ضلعی و ۵۰ عدد پره به کار می‌رود. با این توضیح که قامه، جسمی مکعب مستطیلی از چوب است که به‌طور میانگین، ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر طول، ۱۰ سانتی‌متر عرض و سه سانتی‌متر قطر دارد. به عبارت دیگر، قامه خاتم، برش‌های نواری شکلی از ۶شش‌ضلعی‌هایی است که با نظم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، با چسب چوب به هم می‌چسبند و پس از پرس و یک‌دست شدن، تشکیل یک گل می‌دهند.
- خاتم شش‌ضلعی با لغت قمی یا پره‌واروی عالم زر: نوعی خاتم شش‌ضلعی است که پره‌های آن به‌جای چهار مثلث از ۹ مثلث تشکیل می‌شود.
- خاتم پره وارو: مشابه خاتم عالم زر است؛ با این تفاوت که از ۳۹ مثلث شکل می‌گیرد.
- خاتم گره: بر اساس نقش‌های گره کند و تند هندسی ایجاد می‌شود و در واقع، شیوه ساخت این نوع خاتم به نسبت سایر انواع، کمی پیچیده‌تر و دشوارتر به نظر می‌رسد. گره پنج از متداول‌ترین نقوش خاتم گره به شمار می‌آید که مبنای شکل‌گیری سایر نقوش خاتم گره است.
خاتم کاری برای کدام شهر است؟
بنا بر مستندات موجود، خاتم سازی در شیراز متولد شد و نخستین خاتم‌های موجود را باید در این شهر جست‌و‌جو کرد. به‌تدریج و به‌ویژه در عصر حکومت صفویان، خاتم سازی در اصفهان رونق گرفت و در نهایت، اصفهان به قطب خاتم سازی در ایران تبدیل شد. با این حال، همچنان دو شهر شیراز و اصفهان (گاهی نیز به‌همراه تهران) را به‌عنوان شهرهای خاتم ایران معرفی می‌کنند.
تاریخچه خاتم کاری
خاتم کاری از هنرهای با ارزش و زیبایی است که علاوه بر ایران در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز دیده می‌شود؛ با این حال، قدمت و ظرافت خاتم دیگر کشورها به‌اندازه خاتم ایران نیست؛ ازاین‌رو، خاتم کاری را هنر ویژه ایرانیان می‌دانند و ایران را مهم‌ترین مرکز خاتم‌سازی در جهان معرفی می‌کنند.
از پیشینه هنر خاتم سازی، اطلاع زیادی در دست نیست. محققان، این امر را به مواد اولیه هنر خاتم نسبت می‌دهند؛ چراکه خاتم، اغلب از چسب و چوب ساخته می‌شود و این دو ماده، معمولا در گذر زمان از بین می‌روند؛ با این حال، خاتم‌هایی نیز در اماکن مقدس وجود دارند که کارشناسان هنری، برای آن‌ها قدمت حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال را تخمین می‌زنند. در دائره‌المعارف فارسی درباره تاریخچه خاتم کاری چنین آمده است:
زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته می‌شود، با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز، هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است.
بر اساس منابع موجود، شهر شیراز، محل تولد اولین خاتم در ایران به حساب می‌آید و برخی معتقدند که قدیمی‌ترین نمونه خاتم موجود در ایران در مسجد جامع شیراز است. این خاتم در منبر مسجد عتیق شیراز به چشم می‌خورد و گفته می‌شود به ۱,۰۰۰ سال پیش تعلق دارد.
از سوی دیگر و به عقیده برخی دیگر از کارشناسان، قدیمی‌ترین نمونه خاتم موجود را باید در دوره صفویه جست‌و‌جو کرد. بر این اساس، قدیمی‌ترین نمونه خاتم در دسترس، خاتمی است که در بقعه شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان وجود دارد و قدمت آن به عصر صفویه بر می‌گردد.
عده‌ای از کارشناسان هنری و پژوهشگران این حوزه نیز اعتقاد دارند که تاریخچه خاتم را باید در تاریخ مسافرت اتباع دیگر کشورها به ایران جست‌و‌جو کرد؛ چراکه امکان به یغما رفتن قطعات هنری و با ارزش خاتم و تفحص آن‌ها در موزه‌های خارجی، دور از تصور نیست. محمد ستاری در کتاب خود دراین‌باره می‌نویسد:
هلندی‌ها و پرتغالی‌ها از اولین گروه‌هایی بودند که در حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ سال پیش، جهت تجارت، سوداگری و بازرگانی دریایی به سواحل جنوب ایران آمدند. بدین جهت، امکان دارد که در موزه‌های آمستردام یا سایر شهرهای مهم اروپا، اثراتی از خاتم را که مربوط به ۶۰۰ سال پیش است، پیدا کنیم.
در موزه‌های جهان، انواع مختلف خاتم‌های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم‌کاری‌شده‌ای که در موزه بناکی (Benaki Museum) آتن نگهداری می‌شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه جهانی بروکسل (سال ۱۹۵۸)، مدال طلا را نصیب خود کرد.
اوج شکوفایی هنر خاتم کاری به عهد صفویه بر می‌گردد. اصفهان به‌عنوان پایتخت صفویان به مهد هنرهای ایرانی تبدیل شد و هنرمندان رشته‌های مختلف چون خاتم کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، از شیراز و سایر نقاط ایران به اصفهان آمدند. هدف از دعوت هنرمندان خاتم کاری و سایر رشته‌ها، تشویق به ساخت عمارت و بناهای حکومتی و اماکن مقدس و مذهبی عنوان می‌شود. ازاین‌رو، خاتم کاری در اصفهان رونق گرفت و این شهر در عصر صفویه و پس از آن، به یکی از برترین تولیدکننده‌های خاتم ایران تبدیل شد.
عدم توجه لازم به هنرهای ایرانی از جمله خاتم سازی در عصر قاجار، اهمیت آن را نیز کم‌رنگ کرد. در سال ۱۳۰۷ خورشیدی و به کوشش استاد کمال‌الملک (محمد غفاری)، مدرسه صنایع مستظرفه تاسیس شد تا صنایع دستی کشور، رونق از دست رفته را باز یابد. کارگاه‌های خاتم‌سازی به‌همراه چند کارگاه هنری دیگر در وزارت فرهنگ و هنر آن دوره ایجاد شد و به‌تدریج، هنر خاتم کاری نیز توسعه یافت.
با وجود اینکه از بسیاری از آثار خاتم کاری در اعصار پیشین، اثری باقی نمانده است، خاتم کاری‌های اصیل ایرانی همچنان در بخش‌هایی از اماکن مقدس و تاریخی به چشم می‌خورد. از آن میان، قدیمی‌ترین و معروف‌ترین آثار باقی‌مانده از دوره‌های قبل به شرح زیر است:
- منبر خاتم کاری مسجد جامع عتیق شیراز که بیش از ۱,۰۰۰ سال قدمت دارد.
- سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز که قدمت آن به سده هشتم هجری خورشیدی (سده چهاردهم میلادی) می‌رسد.
- درب‌های خاتم قصر دلگشای تیمور گورکانی (تیمور لنگ) در سمرقند و درب‌های آرامگاه وی ساخته شده در سال ۸۰۷ هجری خورشیدی (۱۴۰۵ میلادی)
- صندوق حرم امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) در کاظمین که در حدود سال ۹۰۶ هجری قمری (۸۷۹ هجری خورشیدی) و عصر شاه اسماعیل صفوی توسط شخصی به نام «محمد جمعه» ساخته شد.
- صندوق حرم امام حسن عسکری (ع) و صندوق حرم امام علی نقی (ع) در سامرا که هر دو به عصر صفوی تعلق دارند.
- صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر امام زمان (عج) که متعلق به عصر صفویه است.
- منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان که مربوط به عصر صفوی است و در سال ۱۱۱۴ هجری قمری (۱۰۸۱ هجری شمسی) ساخته شد.
- درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان (آخرین بنای تاریخی باشکوه دوره صفوی در اصفهان) از آثار بسیار زیبا و نفیسی است که چندین بار مرمت و بازسازی نیز شده است.
- درب خاتم آرامگاه جعفر بن موسی کاظم، ملقب به امامزاده شاه‌رضا و برادر امام رضا (ع) در شهرضا اصفهان که در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی ساخته شد.
- صندوق خاتم مرقد امام علی (ع) که در زمان کریم خان زند ساخته و در دوره لطفعلی خان زند نصب شد.
- صندوق خاتم مرقد امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) در کربلا
- صندوق حرم حضرت زینب (ع) در سوریه
- درب‌های تالار آینه کاخ گلستان
- چند درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم در شهر ری که از نظر قدمت، به فاصله دوره آل بویه تا اواخر قاجار تعلق دارد.
کاربردهای خاتم کاری
خاتم هنر با ارزش و فاخری است و در گذشته به‌دلیل قیمت بالا، تنها افراد ثروتمند جامعه، قادر به تهیه محصولات آن بودند. به عبارت دیگر، پادشاهان صفوی اعتقاد داشتند که خاتم، هنری تزیینی است و ازاین‌رو، آن را در زمره هنرهای اشرافی و در انحصار طبقه ثروتمند جامعه قرار داده بودند.
تزیین قاب‌های نقاشی، درب‌ها، دیوار‌ها و پنجره‌ها از جمله کاربردهای هنر خاتم در گذشته‌های دور بود. علاوه بر تزیین درب و پنجره‌های کاخ‌ها و شاه‌نشین‌ها، ساخت کرسی‌ها و خوانچه‌های خاتم، قاب‌های آینه، رحل قرآن، انواع قلمدان، میز، صندوقچه و جعبه جواهرات نیز در این دوره رونق فراوان داشت.
به مرور قیمت خاتم کمی تعدیل شد و برای جلوه زیباتر بسیاری از محصولات خاص، مورد استفاده قرار گرفت. مواد اولیه مرغوب نیز جای خود را به مواد ارزان‌تری داد و از این جهت، قیمت محصولات خاتم کاری شده کاهش نسبی یافت.
استفاده از خاتم در لوازم دکوری و کاربردی چون صفحههای شطرنج، جعبه جواهرات، قاب‌های تزیینی، ظروف شکلات‌خوری، آجیل‌خوری، شیرینی‌خوری و میوه‌خوری، رحل قرآن، گلدان خاتم، آینه و شمعدان، ساعت خاتم کاری، قلمدان، جای دستمال کاغذی و بسیاری دیگر از وسایل به چشم می‌خورد.
در خرید خاتم به چه نکاتی توجه و دقت کنیم؟
برای خرید محصولات خاتم، کیفیت بالا و قیمت مناسب، دو گزینه مهم و قابل‌توجه است. در کیفیت و ارزش گذاری خاتم، گفته می‌شود که هرچه مثلث‌های خاتم کوچک‌تر باشد، ارزش محصول خاتم کاری بیشتر خواهد بود؛ بنابراین، توجه به اشکال ترسیم‌شده روی خاتم، اولین و مهم‌ترین نکته در خرید خاتم خوب به حساب می‌آید.
بنا بر نظر کارشناسان، از آن‌جایی که مبنای نقش‌های خاتم بر اشکال هندسی استوار است، زیبایی یک اثر خاتم کاری نیز وابسته به رعایت نظم در این نقوش خواهد بود. ازاین‌رو، هرچه خطوط و اشکال موزون‌تر و متقارن‌تر باشد، اصالت و مرغوبیت اثر هنری بیشتر ارزیابی می‌شود.
به‌طور کلی، در خرید خاتم خوب و با کیفیت باید به نکات زیر توجه داشت:
- کوچک بودن مثلث‌ها
- وجود طرح‌های غیر تکراری و پیچیده
- وجود چند ضلعی‌ها یا گل‌هایی با تعداد اضلاع بیش از ۶ ضلع
- صاف، یکنواخت و هموار بودن کل سطح خاتم
- رنگ یکنواخت اثر و استفاده کمتر از رنگ‌های شیمیایی
- برش دقیق و چیدمان موزون (خالی نبودن هیچ یک از قسمت‌های خاتم)
- متقارن بودن گل‌های رسم شده در خاتم (قرینه بودن تمام اشکال در کل اثر)
- استفاده زیاد از استخوان و مفتول‌های فلزی در مساحت کم
- وجود پوشش آستر و چسب مرغوب در پشت برش‌های خاتم
بیشتر بخوانید: