تاج محل یکی از بزرگترین و با شکوه ترین سازه های شرق آسیا و هند است که نامش در بین عجایب هفت گانه جهان میدرخشد.محلی که هزاران راز آشکار نشده را در سینه خود جای داده و روایتگر داستان عاشقانه «شاه جهان» امپراتور گورکانی هند و همسر ایرانی و محبوبش «ارجمند بانو بیگم» است.
تاج محل کجاست؟
به گزارش توریسم اینترنشنال، تاج محل (به اردو: تاج محال) بنایی زیبا و باشکوه در هندوستان است که به عبارتی نوعی نماد برای این کشور محسوب می‌شود و از عجایب هفتگانه جدید دنیا به شمار می‌آید. از این عمارت مرمرین چشم‌نواز امروزه به‌عنوان یکی از پرآوازه‌ترین بناهای موجود در جهان نام میبرند که ساختمان آن با ترکیبی از معماری ایرانی، گورکانی و اسلامی شکل گرفت.
تاج محل در واقع آرامگاه «شاه جهان» پنجمین امپراتور گورکانی هند و همسر ایرانی‌اش «ارجمند بانو بیگم» مشهور به «ممتاز محل» به‌حساب می‌آید که به یادبود این بانو و به دستور شاه جهان در فاصله سال‌های ۱۶۴۷ – ۱۶۳۲ میلادی ساخته شد.
مقبره تاج محل در مرکز باغ وسیعی در کرانه جنوبی رودخانه یامونا (جمنا) واقع شده که در یکی از ایالت‌های شمالی هندوستان به نام اوتار پرادش (Uttar Pradesh) و در نزدیکی شهر آگره یا آگرا (در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی نو پایتخت هند) قرار گرفته است. این بنای با عظمت و منحصربه‌فرد سالانه پذیرای جمع کثیری از گردشگرانی می‌شود که شکوه معماری و تبلور عشقی راستین را یک‌جا به تماشا می‌نشینند.
داستان ساخت تاج محل
تاج محل آواز عشقی فرازمینی و افسانه‌ای است؛ عشقی که در آتش فراق سوخت و دگرباره چون ققنوس سر برآورد و نماد جاودانگی آن شد. ازاین‌رو، شکوه و عظمت تاج محل را نه در معماری چشم‌نواز این بنا، بلکه در داستان عاشقانه غمگین و جاودان آن جست‌وجو می‌کنند. چنانچه «رابیندرانات تاگور» فیلسوف، ادیب و شاعر فقید هندوستان و برنده جایزه نوبل، در وصف این مکان می‌گوید:
تاج محل یک قطره اشک بر رخسار ابدیت (تاریخ) است.
داستان ساخت این عمارت مجلل و باشکوه نیز بر همین اساس شکل گرفت. «شهاب‌الدین محمد شاه جهان گورکانی» ملقب به «شاه جهان اعظم» فرزند «جهانگیر شاه» و پنجمین امپراتور سلسله گورکانیان هندوستان (امپراتوری مغول هند) به حساب می‌آید.
او در ۱۵ سالگی و پیش از نشستن بر تخت سلطنت، در دومین ازدواج خود با اشراف‌زاده‌ای ایرانی به نام «ارجمند بانو» وصلت کرد. ارجمند دختر «یمین‌الدوله آصف خان» از نوادگان شاه اسماعیل صفوی و وزیر «جهانگیر خان» پدر شاه جهان بود. وی همچنین برادرزاده ملکه نور جهان (نامادری پرنفوذ شاه جهان) محسوب می‌شد.
ارجمند بانوی محبوب شاه جهان، بعد از سلطنت همسرش، ملکه اعظم گورکانی شد و شاه علاوه بر توجه و امتیاز خاص، او را از اعتماد بی‌حدومرز خود نیز برخوردار کرد. به‌واسطه اینکه شاه جهان او را در ظاهر و شخصیت در میان همه زنان آن زمان برتر یافت، «ممتاز محل» لقب گرفت و ۱۸ سال عاشقانه با پادشاه گورکانی زندگی کرد. ثمره عشق و زندگی این دو، ۱۴ فرزند بود که تنها هفت یا هشت تن از آن‌ها زنده مانده و بزرگ شدند.
در روایات تاریخی از علاقه شاه به همسر ایرانی‌اش، بسیار گفته‌اند. داستان عشق این دو دلداده تا جایی بود که شاه جهان حتی جدایی اندک و کوتاه مدت ممتاز محل را نیز تحمل نکرده و در همه سفرها (حتی برای جنگ) او را با خود همراه می‌کرد.
در یکی از این لشکرکشی‌ها که در حدود سه سال پس از سلطنت اتفاق افتاد، پادشاه کورگانی برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم سفر شده و ارجمند بانو را نیز همراه خود می‌برد. در بحبوحه جنگ، به شاه جهان خبر می‌دهند که ممتاز محل که تولد چهاردهمین فرزندشان را انتظار می‌کشید، درد و کسالت بسیار دارد و امیدی به بقایش نیست.
زمانی که شاه به بالین همسر باردار خود می‌آید، ارجمند بیگم دو خواسته به‌عنوان وصیت مطرح می‌کند؛ اول اینکه پادشاه پس از وی همسری اختیار نکند و دیگر اینکه مقبره‌ای برای یادبود نام و خاطره‌اش بنا سازد:
شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عن‌قریب مسافر هستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم. الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پرحسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند.
خدیو جهان اقبال کرده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده است برای نام و نشان همین کفایت می‌کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آن است که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد.
پادشاه عاشق پیشه که به گواه تاریخ در غم از دست دادن همسر محبوبش در مدت کوتاهی مو سپید کرد، پس از اندکی تسلی خاطر، به هر دو وصیت ملکه جامه عمل پوشاند. یک سال سوگوار معشوق جوان از دست رفته بود و عطای فرمانروایی و توسعه ملک شاهی را به لقایش بخشید.
سال بعد (۱۶۳۲ میلادی) دستور بنای آرامگاهی بر مزار ارجمند بانو صادر کرد که تا سال ۱۶۴۷ میلادی تکمیل و در نهایت طی ۲۱ سال، در ۱۶۵۳ میلادی سایر متعلقات عمارت به آن افزوده شد.
ظاهرا امپراتور مغولی هند نام آن را به یاد همسرش «ممتاز محل» گذاشت که به مرور زمان به نام فارسی «تاج محل» تغییر کرد. مورخان آن زمان نیز، نام بنا را «روضه ممتاز محل» یاد می‌کنند و برخی دیگر بر این عقیده‌اند که تاج محل در واقع مخفف ممتاز محل است.
شاه جهان حدود ۳۵ سال بعد از ممتاز محل زندگی کرد و هشت سال آخر عمر را به دستور پسرش «اورنگ زیب» در حبس به سر برد. گفته می‌شود که از پنجره کوچک زندان به تاج محل چشم می‌دوخت و با معشوق از دست رفته نجوا می‌کرد. سرانجام در ۱۶۶۶ میلادی پادشاه مخلوع گورکانی درگذشت و پیکرش در کنار ارجمند بانویش آرام گرفت و تاج محل تا ابد به‌عنوان خانه ابدی این دو دلداده، شخص دیگری را به داخل عمارت راه نداد.
اکنون و در گذر تاریخ، تاج محل ممتاز و شگفت‌انگیز، چون تاجی بر سر جاذبه‌های گردشگری هندوستان نشسته است. این عمارت صرفا یک آرامگاه و میراثی تاریخی نیست و بنای یادبودی به حساب می‌آید که به مظهر وفاداری و عشقی نامیرا و ابدی تبدیل شد. این اثر در سال ۱۹۸۳ میلادی با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
سازنده تاج محل کیست؟
هیچ‌کس از نام دقیق معمار اصلی تاج محل آگاهی ندارد و همچنان این نام یکی از معماهای حل نشده این بنای شگفت‌انگیز محسوب می‌شود. تاریخ‌نگاران دربار گورکانی از ۳۷ معمار اسم میبرند که در طراحی و ساخت بناهای سلطنتی آن زمان، نقش مهم و اساسی داشته‌اند. از این جهت گمان می‌رود که طرح‌ریزی و اجرای بنای عظیم تاج محل نیز نه به دست شخصی خاص، که بر عهده گروهی از معماران بوده باشد.
در این بین «میلو بیچ» تاریخ‌دان آمریکایی اعتقاد دارد که فارغ از گمانه‌زنی‌هایی که در مورد نام معمار تاج محل می‌توان داشت، علاقه شاه جهان به هنر معماری را نباید نادیده گرفت و بر این اساس، احتمال می‌رود که معمار یا معماران این بنا، از مشورت‌های وی نیز استفاده کرده باشند.
هرچند آرمگاه تاج محل، از ترکیب معماری ایرانی، اسلامی و گورکانی پدید آمده، نکته‌ای که غیرقابل‌انکار به نظر می‌رسد، نقش ایرانیان در بنای این عمارت یادبود است. این بنای مرمرین زیبا بدون شک، نشان معماری ایرانی و خط فارسی را بر پیشانی خود دارد. چنانچه «گیوین هامبلی» خالق کتاب «شهرهای هندوستان گورکانی» نیز به این نکته اشاره کرده است:
ریشه‌های ایرانی تاج محل، نخستین و پایدارترین برداشتی خواهد بود که یک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود حاصل می‌کند. تاج محل یک نمونه از معماری صفوی است و در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است. تاج محل از بهترین نمونه های معماری است که با ذوق و سلیقه صفوی انجام شده است.
بنا به یک دستنویس بازمانده از سده ١٧ میلادی «استاد احمد لاهوری» مهندس و اخترشناس ایرانی‌تبار متولد لاهور، سرمعمار تاج محل و نیز مجموعه دیدنی لال قلعه یا قلعه سرخ دهلی (بزرگترین و زیباترین جاذبه گردشگری شهر دهلی) بود. در کنار استاد لاهوری، برادرش «حمید لاهوری»، «اسماعیل افندی» یا «اسماعیل خان» معمار ایرانی که در دربار عثمانی کار می‌کرد و «مکرمت خان» و «عبدالکریم مامور خان» از شیراز نیز، از دیگر نام‌های مطرح شده در بنای تاج محل هستند.
در این میان، نامی که بدون شک و قطع به یقین به آن اشاره می‌کنند، «عبدالحق شیرازی» ملقب به «امانت خان» خوشنویس سده ۱۱ هجری است که کتابدار ایرانی و مشهور دربار گورکانی هند بود و خط ثلث حک شده بر در و دیوارهای مقبره تاج محل و کتیبه‌های قرآنی آن، مهم‌ترین اثر به جا مانده از وی معرفی می‌شود.
عبدالحق شیرازی به‌همراه برادر بزرگ‌ترش، در حدود سال‌های ۱۶۰۹ – ۱۶۰۸ میلادی از شیراز به هند مهاجرت کرد و شاه جهان به دلیل استعداد خارق‌العاده‌اش در هنر خوشنویسی، به او لقب «امانت خان» داد. نام این خوشنویس برتر ایرانی به‌شکل «امانت خان الشیرازی» زیر یکی از خطاطی‌ها در ایوان جنوبی تاج محل حک شده که مورخان درج امضای او را نشان از مقام رفیع امانت خان در دربار گورکانی می‌دانند.
چرا تاج محل جزو عجایب هفت گانه است؟
تاج محل به‌عنوان نگین آثار باستانی هند و شکوه معماری ایرانی اسلامی، در سال ۲۰۰۷ میلادی به‌عنوان عجایب هفتگانه نو و یکی از آثار برجسته جهان معرفی شد. این انتخاب بر اساس یک نظرسنجی و تعیین میزان رواج و محبوبیت این عجایب انجام گرفته و تاج محل هندوستان در کنار اثر باستانی «چیچن ایتزا» در مکزیک، «مجسمه مسیح» در برزیل، تماشاخانه «کولوسئوم» در ایتالیا، شهر «ماچو پیچو» در پرو، شهر باستانی «پترا» در اردن و دیوار چین به‌عنوان عجایب هفتگانه جدید برگزیده شدند.
در میان این هفت جاذبه گردشگری جهانی، حضور تاج محل هندوستان بیش از ارزش تاریخی و شکوه معماری، رویکردی احساسی دارد. بنا بر آرای به دست آمده، ۶۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به این میراث جهانی رای داده و آن را انتخاب کرده‌اند.
گفته می‌شود که انگیزه ساخت بنای تاج محل که سمبلی از عشق حقیقی و ابدی و آخرین هدیه یک امپراتور به همسر فقیدش است، بیشترین تاثیر را در رای مثبت شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی داشت. در واقع شکوه این عشق جاودان و بی‌بدیل است که سالانه گردشگران بسیاری را عازم شهر آگرا در هندوستان و تماشای بی‌واسطه این مقبره زیبا و مرمرین می‌کند.
چنانچه «سر ادوین آرنولد» شاعر و روزنامه‌نگار انگلیسی در توصیف بنای شگفت‌انگیز تاج محل و معماری زیبای آن می‌گوید:
این بنا همچون دیگر بناها فقط یک اثر معماری نیست؛ بلکه عشق غرورآمیز یک امپراتور است که در سنگ‌های زنده نمایان شده است.
افسانه ها و اسرار تاج محل
در طی همه این سال‌ها (حدود سه قرن و نیم) که از ساخت عمارت عظیم و زیبای تاج محل می‌گذرد، همچنان بسیاری از اسرار این مجموعه شگفت‌انگیز در پرده‌ای از ابهام و تخیل یا ظن و گمان قرار دارد. حتی افسانه‌های فراوانی در ارتباط با این مکان به وجود آمده که فراتر از تخیل و بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.
سر به نیست کردن معماران تاج محل
اولین افسانه مشهوری که بسیار نقل شده و گاه چون حقیقتی تاریخی از آن یاد می‌کنند، دستور سر به نیست کردن سازندگان این بنا توسط امپراتور مغول است. می‌گویند شاه جهان می‌خواست عمارتی مشابه تاج محل هیچ‌گاه در هیچ کجای جهان ساخته نشود تا این مقبره یک شاهکار ابدی بی‌همتا باقی بماند.
برای اطمینان از عدم ساخت بنایی این‌چنین، دستور به قطع دست یا نابینایی معماران، طراحان و سازندگان این اثر می‌دهد. تا به امروز هیچ مدرکی دال بر حقیقت این ماجرا یافت نشده و مورخان نیز هنوز آن را تایید یا رد نکرده‌اند.
اتاق‌های مخفی و مخوف با درهای همیشه بسته
در زیر بنای تاج محل، طبقه‌ای بزرگ و وسیع با ۱۰۸۹ اتاق و پایین‌تر از آن طبقه‌ای دیگر با ۲۲ اتاق وجود دارد که هیچ‌کس اجازه بازدید از آن‌ها را ندارد. در طبقه اول بنا که برای بازدید عموم آزاد است نیز، درهای بسته فراوانی دیده می‌شود که هرگز باز نشده‌اند. رازی که پشت این درها نهفته، گمانه‌زنی‌های بسیاری را پدید آورده است.
برخی از کارشناسان معتقدند از آنجایی که فرآیند ساخت این بنا تمام و کمال به اتمام نرسیده، این اتاق‌های مخفی از لحاظ معماری کامل نبوده و زیبایی سایر اتاق‌ها و بخش‌های عمارت را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. از این جهت شاه جهان دستور می‌دهد این درها هیچ‌گاه باز نشوند تا تاج محل همواره بی‌نقص جلوه کند.
برخی دیگر نیز بر این باورند که جایی پشت این درهای بسته و تالارهای سر به مهر، جنازه مومیایی شده ممتاز محل را پنهان کرده‌اند؛ هرچند که با توجه به مسلمان بودن پادشاه و ملکه و تکیه بر قوانین اسلامی، این امر کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد.
عده‌ای از تاریخ‌نگاران نیز از اسناد و مدارکی حرف می‌زنند که پشت این درها پنهان شده و حکایت از این دارد که تاج محل توسط شاه جهان ساخته نشده است. این افراد اعتقاد دارند که تاج محل در اصل معبد لرد شیوا (از قدرتمندترین خدایان هندو) بود که به زبان سانسکریت «تجو ماهالایا» نامیده می‌شود. این معبد پیش از شاه جهان در سال ۱۱۵۵ میلادی وجود داشته و بعدها پادشاه گورکانی آن را به مقبره تبدیل می‌کند. می‌گویند در این اتاق‌های مخفی، نقاشی‌ها و مجسمه‌های بودا را از دید عموم پنهان کرده‌اند. این تئوری نیز تاکنون به‌صورت رسمی تایید نشده، هرچند تخریب معابد هندوها توسط مغولان، بر هیچ‌کس پوشیده نیست.
مقبره‌های خالی تاج محل
داخل آرامگاه تاج محل دو مزار در محفظه‌ای هشت طرفه و مزین به سنگ‌های نیمه قیمتی و منبت‌کاری دیده می‌شود که به شاه جهان و ممتاز محل نسبت می‌دهند. این مقبره‌ها در واقع صورت نمایشی مزار شاه و همسرش بوده و گفته می‌شود مزار اصلی این دو، در اتاقی مهر و موم شده در طبقه همکف مجموعه قرار دارد.
از آنجاییکه در آیین اسلامی، قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین شده ممنوع است، اجساد امپراتور و ملکه گورکانی که مسلمان بودند نیز در زیرزمین تالار و طبق شریعت اسلام به خاک سپرده شد.
برخی نیز می‌گویند که محل دفن شاه جهان در تالار مرمری مخفی است که زیر مقبره، محلی برای آن در نظر گرفته‌اند و همچنین جسد ممتاز محل در اتاقی مخفی قرار دارد تا آرامش ملکه برای ابد حفظ شود. با این حال ظاهرا هیچ‌کس از محل دقیق دفن این دو نفر آگاهی چندانی ندارد.
ساخت تاج محل سیاه در کنار تاج محل سفید
برخی مورخان بر این عقیده‌اند که شاه جهان در ادامه ساخت بنای سفید و مرمرین تاج محل، قصد داشت در آن سوی رودخانه، عمارتی با سنگ مرمر سیاه برای خود بسازد و این دو عمارت را با پلی به یکدیگر متصل کند که نشان وابستگی ابدی این دو دلداده باشد. اجرای این تصمیم به عمر شاه جهان قد نداد و پس از وی نیز اتفاق نیفتاد. پسرش «اورنگ زیب» نیز هرگز با این کار امپراتور خلع شده موافق نبود و آن را به‌عنوان جرم برای پدر تلقی می‌کرد.
با این حال این تئوری در حد فرضیه باقی مانده چراکه هزینه بسیار بالایی را بر خزانه پادشاهی تحمیل می‌کرد. سنگ مرمر سیاه گران‌تر و کمیاب‌تر از مرمر سفید بود و ساخت پر هزینه عمارت تاج محل، خزانه کشور را به‌طور کامل خالی کرده و امکان ساخت بنایی مشابه هرگز مقدور نبود.
تغییر رنگ بنای تاج محل در طول شبانه روز
اج محل بنایی است که به اسرار مگو و رازهای مخفی و شگفتی‌های بسیار شهرت دارد. یکی از این شگفتی‌های منحصربه‌فرد را، تغییر رنگ مداوم عمارت در ساعات مختلف روز معرفی می‌کنند. ایده‌ای شگرف در طراحی که از ذات تغییر پذیر انسان سرچشمه گرفته و گفته می‌شود نشانی از خلق و خوی ممتاز محل، ملکه فقید گورکانی دارد.
آفتاب در هر ساعت روز، رنگی تازه بر صورت تاج محل می‌پاشد و جلوه‌ای نو بر آن می‌پوشاند. در آغاز روز و هنگام طلوع فجر، تاج محل عمارتی صورتی رنگ و رویایی می‌شود. عصرهنگام، رنگ بنا به سفید شیری تغییر کرده و شب‌ها و زیر نور درخشان ماه، طلایی رنگ به نظر می‌رسد.