حمام های عمومی و شخصی با معماری های زیبا و متفاوت در گذشته های دور مقصد گردشگری بسیاری از علاقه مندان می باشد.
به گزارش توریسم اینترنشنال،نظافت و استحمام همواره در طول تاریخ از اهمیت ویژه‌ای در فرهنگ ایرانیان برخوردار بوده استب ه همین دلیل، حمامهای عمومی بسیاری از دیرباز در ایران ساخته شده‌اند؛ حمام‌هایی با معماری متمایز و تزیینات زیبا و چشمگیر که امروزه از مهم‌ترین آثار تاریخی مناطق مختلف کشور به شمار می‌روند. حمامهای ایرانی تنها برای شست‌و‌شو مورد استفاده نبودند و بسیاری از آن‌ها به‌عنوان محلی برای استمرار روابط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شناخته می‌شدند. در ادامه با ما همراه شوید تا شما را با قدیمی‌ترین حمامهای ایران، تاریخچه، معماری، بخش‌های مختلف بنا، آداب و رسوم و کاربردهای آن‌ها آشنا کنیم.
قدیمی ترین حمام های ایران
حمام سنگی گیوی
- آدرس: استان اردبیل، شهرستان کوثر، قسمت جنوب شرق شهر گیوی، کنار رودخانه گیوی، ۳۰۰ متری انتهای حوزه خدماتی شهرداری گیوی (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: حمام
حمام سنگی یا داش حامامی از جاهای دیدنی شهرستان کوثر است؛ حمامی به‌شکل غار در دامنه کوه که یک فضای مستطیل شکل به ابعاد تقریبی ۴۱۰ متر دارد. تمام فضای حمام سنگی گیوی پوشیده از سنگ طبیعی است و کماکان برخی از مردم برای استحمام از آن استفاده می‌کنند؛ زیرا بر این باورند که آب گرم این حمام خواص درمانی دارد. جالب است بدانید که برای استحمام در این حمام، نیازی به مواد شوینده نیست؛ زیرا که آب حمام پوست را تمیز، نرم و لطیف می‌کند. آب حمام سنگی از سه نقطه تامین می‌شود. آب گرم (با دمای حداکثر ۳۰ درجه سانتی‌گراد) و آب سرد در این مکان موجود است. سابقه تاریخی حمام سنگی گیوی تاکنون به‌درستی مشخص نشده است؛ اما به نظر می‌رسد مرد و زنی جوان در دوره صفویه آن را ساخته‌اند.
حمام گنجعلی خان کرمان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان کرمان، کرمان، بازار بزرگ کرمان، میدان گنجعلی خان (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۲۲۲۵۵۷۷ ۰۳۴
- ساعت بازدید: همه‌روزه به‌غیر از روزهای تعطیل از هشت تا ۱۴
- کاربری فعلی: موزه مردم‌شناسی
مجموعه گنجعلی خان (شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه) در دوره صفوی و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان ساخته شد. حمام این مجموعه با معماری سنتی و اصیل ایرانی و تزییناتی نظیر حجاری‌های منقوش، کاشی‌های معرق، هفت‌رنگ و خشتی با تصویر انسانی و کاربندی‌های چشم‌نواز یکی از زیباترین حمامهای تاریخی ایران است؛ حمامی که آب آن از قنات تامین می‌شده و بنایی ضدزلزله به شمار می‌آمده است. حمام گنجعلی خان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود ۱,۳۰۰ متر مربع زیربنا دارد.
ورودی و سردر (مزین به آجرهای ساده و نیلی، حاشیه‌ای از سنگ مرمر، نقاشی‌ها و مقرنس‌بندی)، دالان و هشتی، درگاهی منقوش با حجاری پرندگان، رختکن و میان در، فضای واسطه، گرمخانه و خزینه از بخش‌های مختلف حمام هستند. حمام گنجعلی خان تا سال ۱۳۱۶ هجری شمسی به‌عنوان حمام استفاده می‌شد؛ این بنا در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد؛ موزه‌ای با مجسمه‌های مومی از اقشار مختلف جامعه و وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام از جمله سدر، تاس، حنا، شانه‌های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آینه‌های گوناگون که شما را با فرهنگ آن منطقه آشنا می‌کند.
حمام فین کاشان
- آثار ملی ایران
- میراث جهانی یونسکو
- آدرس: استان اصفهان، بخش مرکزی شهر کاشان، خیابان امیرکبیر (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۵۵۳۰۲۰۷۰ ۰۳۱
- ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۱۶
- کاربری فعلی: موزه
حمام فین بخشی از مجموعه باغ فین کاشان است؛ باغی با ۳۳,۷۹۹ متر مربع وسعت که به‌دلیل قرارگیری دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای در دورتادور باغ، جاذبه‌ای باشکوه به شمار می‌آید و آن را با نام «باغ شاه» نیز می‌شناسند. کوشک صفوی، عمارت سردر، اتاق شاه‌نشین، کوشک قاجار، چشمه زنانه، حمامهای باغ فین، حیاط خلوت کریمخانی، برج و باروی باغ، چشمه سلیمانیه، موزه ملی کاشان، اصطبل و کتابخانه از بخش‌های مختلف باغ فین کاشان هستند.
دو حمام در باغ فین به چشم می‌خورد؛ حمام‌هایی که به‌دلیل واقعه قتل امیرکبیر بسیار مشهور هستند:
- حمام سلطنتی: این حمام در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی توسط فتحعلی شاه برای استفاده تفریحی شاهان قاجار در باغ ساخته شد. حمام سلطنتی از بخش‌های مختلفی همچون رختکن، سربینه، دالانی فرعی برای رساندن وسایل به داخل حمام و صحن اصلی حمام تشکیل می‌شود. از اجزای صحن اصلی حمام نیز می‌توان به شاه‌نشین، اتاق‌های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه‌گرم اشاره کرد.
- حمام صفوی (حمام کوچک): دومین حمام مجموغه باغ فین کاشان است؛ جایی که صدر اعظم ایران در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی در آن به قتل رسید و به حمام امیر کبیر شهرت دارد. این بنا در سال ۸۸۲ هجری شمسی ساخته شد و اکثر بخش‌های آن شبیه به حمام سلطنتی است.
حمام وکیل کرمان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان کرمان، کرمان، خیابان طالقانی شیراز، میانه بازار کرمان (مشاهده روی نقشه)
- ساعت فعالیت: همه‌روزه از ساعت ۸:۳۰ تا ۲۰
- کاربری فعلی: رستوران و چایخانه سنتی
حمام وکیل بخشی از مجموعه وکیل در بازار کرمان است که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این حمام با سبک معماری دوره‌های زندیه و قاجار در مساحتی بالغ بر ۱,۱۵۰ متر مربع توسط محمد اسماعیل خان نوری، حاکم وقت کرمان بنا شد؛ بنایی که پس از بازسازی در سال ۱۳۶۹ به رستوران و چایخانه سنتی تبدیل شد. ورودی (سردر، هشتی، دالان)، سربینه، گرمخانه و خزینه به‌همراه ستون‌های سنگی زیبا و حوض بزرگ از بخش‌های حمام وکیل هستند؛ حمامی که با تزییناتی نظیر کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، سرامیک‌کاری و حجاری چشم‌ها را به خود خیره می‌کند.
حمام پهنه سمنان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان سمنان، سمنان، خیابان امام، باازار شیخ‌الدوله، بین مسجد جامع و امامزاده یحیی (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۳۳۳۱۲۰۴ ۰۲۳
- ساعت بازدید: بهار و تابستان از ۹ تا ۱۳ و ۱۶تا ۲۰؛ پاییز و زمستان از هشت تا ۱۲ و ۱۶ تا ۱۷
- کاربری فعلی: موزه مردم‌شناسی
حمام حضرت یا حمام پهنه در سال ۸۵۶ هجری قمری در زمان سلطنت ابوالقاسم بابر خان، پادشاه تیموری، و به دستور وزیر وی، خواجه غیاث الدین بهرام سمنانی، ساخته شد؛ بنایی که در دوره قاجار و حکومت مظفرالدین شاه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
حمام پهنه ۱۰۰۰ متر مربع وسعت دارد؛ حمامی با فضاهایی همچون هشتی ورودی، سربینه، گرمخانه و خزانه‌های آب سرد و گرم که تزیینات جذابی چون هشت کاشی لاجوردی با اشعاری به خط نستعلیق و رنگ سفید، علامت شیر و خورشید با کاشی‌های زرد رنگ در دو لچک و به‌صورت یک نیم دایره و دو سرباز قاجار کاشی‌کاری شده بر سردر آن است. این حمام از سال ۱۳۷۳ به‌عنوان موزه مردم‌شناسی فعال است؛ مهم‌ترین اثر موزه، استخوان‌های مادر و جنینی در شکم او است که ۴,۵۰۰ سال قدمت دارد.
ویترینی از اشیای سفالی (مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد و شامل کاسه، آبریز و ظروف آیینی دیگر از تپه حصار دامغان و ظروف کشف شده از منطقه خطیر کوه سمنان با قدمتی از هزاره اول پیش از میلاد)، ظروف لعابدار و دیگر ظروف مربوط به تپه‌های تاریخی با قدمتی از دوره اسلامی و بخش مردم‌شناسی (زیور آلات سنتی زنان عشایر استان سمنان، ابزارآلات موسیقی مثل ساز و دهل و کرنا، وسایل و ابزار روشنایی، ابزار و وسایل پیشگویی مانند رمل مهره‌های شانس و ابزارآلات استعمال دخانیات مثل چپق، دسته چپق، سرچپق و کیسه توتون) از بخش‌های مختلف موزه گرمابه پهنه سمنان هستند.
گرمابه صفا قزوین
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان قزوین، قزوین، خیابان مولوی، نرسیده به خیابان شهید منتظری (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: حمام
گرمابه صفا یا حمام حاج محمدرحیم از معدود حمامهای تاریخی کماکان فعال در سطح کشور است که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این حمام به وسعت تقریبی ۱۱۰۰ متر مربع، بر اساس کتیبه موجود مرمری در سال ۱,۲۵۹ هجری قمری توسط «حاجی حسن بن حاجی عبدالله تبریزی» بنا شده و یکی از مشهورترین حمامهای شهر قزوین است که از دو قسمت مردانه و زنانه تشکیل می‌شود. دو سرباز روی سنگ مرمر حجاری شده در دو طرف درب ورودی، سربینه وسیع، حوضی با چهار سنگاب به‌شکل کاسه و کشکول از سنگ مرمر بر پشت چهار شیر از جنس مرمر و سقف گنبدی‌شکل سربینه روی هشت ستون سنگی بسیار زیبا از نقاط جالب توجه حمام هستند. از مصالح به‌کار رفته در ساخت حمام می‌توان به سنگ، آجر، سنگ مرمر و ملاط ساروج اشاره کرد.
بسیاری از گردشگرانی که به قزوین سفر می‌کنند، برای تجربه گرمابه سنتی ایرانی، استحمام و مشت‌ومال به حمام صفا می‌روند. تمام بخش‌های داخلی این حمام از سنگ نفیس مرمر ساخته شده‌اند. متاسفانه مالک گرمابه که شغل حمامی را از پدرانش به ارث برده، در حال حاضر برای فعال نگاه داشتن حمام با مشکل کمبود مشتری و همچنین مشکلات اقتصادی نظیر تامین هزینه آب و برق و گاز روبه‌رو است.
حمام وکیل شیراز
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان طالقانی (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۲۲۴۷۶۴۶ ۰۷۱
- ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۱۷
- کاربری فعلی: موزه مردم‌شناسی
حمام وکیل شیراز بخشی از مجموعه‌ای بنام وکیل در شیراز است که در کنار مسجد وکیل ساخته شده است و قدمت آن به دوره زندیه بازمی‌گردد؛ حمامی با زیر بنای ۸,۶۶۰ متر و مساحت ۱۱,۰۰۰ متر مربع با نقش‌ونگارها و نقوش تزیینی کم‌نظیر که در دوره ساخت، معماری پیشرفته‌ای داشته است. ورودی و هشتی، سربینه (با تزییناتی نظیر رسمی‌بندی زیبای طاق‌ها، هشت ستون سنگی حجاری شده با مقرنس‌های کم‌عمق و برجسته، آهک‌بری با نقوش ظریف گیاهی روی دیوارها، طاق‌ها و تویزه‌ها و نقوش دوره قاجار با داستان‌هایی با مضامین قرآنی)، میان در و گرمخانه دارای دو شاه‌نشین از بخش‌های اصلی حمام وکیل شیراز هستند.
حمام وکیل تا دوره پهلوی دوم مورد استفاده بود و پس از آن در سال‌های به‌عنوان رستوران و سفره‌خانه از گردشگران پذیرایی می‌کرد. حمام وکیل شیراز امروز به‌عنوان موزه مردم‌شناسی فعال است و گردشگران با بازدید از مجسمه‌های متعدد با لباس‌های سنتی آن می‌توانند با آداب و رسوم، نحوه پوشش و فرهنگ مردم شیراز آشنا شوند؛ به‌علاوه، شنیدن آهنگ‌های گوش‌نواز محلی در این حمام بسیار لذت‌بخش خواهد بود.
حمام شاه اصفهان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان اصفهان، اصفهان، میدان امام، بازار مخلص، جنب بانک سپه (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
حمام شاه اصفهان از دیگر بناهای عصر صفوی این شهر است که به دستور شاه عباس اول و هم‌زمان با مدرسه ملاعبدالله ساخته شد. ژان شاردن در سفرنامه خود به این حمام اشاره کرده و نوشته است که شاه عباس اول این حمام را برای استحمام خود بنا کرده بود و در برخی روزها، عموم مردم نیز اجازه استفاده از آن را داشتند.
حمام شاه اصفهان از دو فضای اصلی سربینه و گرمخانه و همچنین خزینه، چال حوض و «کیسه‌کش‌خانه» تشکیل می‌شود. سردر با تزیینات کاشی‌کاری و نقاشی روی گچ از جذابیت‌های بنا است. حمام شاه در دوره معاصر مرمت شده و تا چند سال پیش نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
حمام سلطان امیراحمد کاشان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان اصفهان، کاشان؛ خیابان علوی، کوچه مسجد سلطان امیراحمد (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۵۵۲۲۰۰۳۸ ۰۳۱
- ساعت بازدید: همه‌روزه به‌جز ایام سوگواری از ساعت ۹ تا ۱۸:۳۰
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
حمام امیر سلطان احمد کاشان از زیباترین حمامهای ایران با قدمتی از دوران سلجوقی و قاجار است؛ بنایی که نمونه‌ای منحصربهفرد از حمامهای ایران از نظر معماری و تزیینات آهک‌بری و گچبری به شمار می‌آید و یکی از مکان‌های نمادین کاشان و سوژه بسیاری از عکاسان است. فضاهای حمام سلطان امیر احمد کاشان با ۱,۱۰۲ متر مربع وسعت، شامل پیشخوان، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، سرماخوان، گرماخوان، صفه شاه‌نشین، خزینه، اتاق تنظیف، سرویس‌های بهداشتی و دو حلقه چاه آب می‌شوند.
کاشی‌های آبی فیروزه‌ای و طلایی، گچبری‌های هفت لایه‌ای، سقف‌های طاقی، موزاییک‌های چشم‌نواز و نقاشی‌های دیواری از جمله تزییناتی هستند که نظر هر بیننده‌ای را در حمام امیر سلطان احمد به خود جلب می‌کنند. جالب است بدانید که بام این بنا از زیباترین بام‌های گنبدی شکل ایران است و بازدیدکنندگان فرصت عکاسی را روی آن به‌هیچ‌وجه از دست نمی‌دهند.
حمام علی قلی آقا اصفهان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان اصفهان، اصفهان، حیابان مسجد سید، خیابان بیدآبادی (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۳۳۷۵۷۷۷ ۰۳۱
- ساعت بازدید: شنبه تا پنجشنبه از ساعت ۹ تا ۱۴:۳۰ و ۱۵:۳۰ تا ۱۸؛ جمعه‌ها از ساعت ۹ تا ۱۳:۳۰
- کاربری فعلی: موزه مردم‌شناسی
حمام علی‌قلی‌آقا از جاهای دیدنی اصفهان در منطقه بیدآباد است که در عصر صفویه توسط علی قلی آقا، از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین ساخته شد. این حمام به‌همراه مسجد، بازارچه، چهار سوق و کاروان‌سرا بخش‌هایی از مجموعه تاریخی علیقلی آقا هستند.
حمام علیقلی آقا با وسعت ۱,۲۰۰ متر مربع شامل دو حمام بزرگ، کوچک و فضای چال‌حوض است. هر دو حمام بزرگ و کوچک از دو بخش اصلی سربینه و گرمخانه تشکیل شده‌اند؛ به طوری که در آن دوره، مردان و زنان به‌صورت جداگانه می‌توانستند در آن‌ها حمام کنند. تزیینات سقف حمام به‌صورت رسمی‌بندی، نورگیرهای سقف گنبدی، کاشی‌کاری های ظریف، نقاشی‌های دوره قاجار و پهلوی و طرح و نقشهای اسلیمی از جذابیت‌های این بنا هستند. حمام علیقلی آقا در حال حاضر به‌عنوان موزه مردم‌شناسی فعالیت دارد و مجسمه‌های آن صحنه‌هایی تاریخی از استحمام را بازسازی کرده‌اند.
حمام شیخ بهایی اصفهان
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان اصفهان، اصفهان، خیابان عبدالرزاق اصفهان، کوچه شیخ بهایی، حد فاصل مسجد جامع و هارونیه، بازار کهنه (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: متروک، غیرقابل بازدید
حمام شیخ بهایی از حمامهای تاریخی و منحصربهفرد ایران است که با قدمتی از عصر صفویه (دوره حکومت شاه عباس اول) به‌دلیل راز گرم شدن، به حمام اسرارآمیز شهرت دارد. شیخ بهایی، دانشمند بزرگ عصر صفوی، معمار و طراح این حمام بوده است؛ به همین دلیل نام این بنا را حمام شیخ بهایی گذاشتند.
سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی با سایر حمامهای تاریخی ایران متفاوت است؛ شاخصه‌ای که منجر به نقل داستان‌ها و افسانه‌های مختلفی در مورد آن در طول تاریخ شده است. این حمام تنها با یک شعله کار می‌کرد و تمام آب مورد نیاز، فقط با استفاده از آن تک شعله گرم می‌شد؛ شعله‌ای که امروزه خاموش شده است و برخی دلیل آن را تخریب بخشی از حمام می‌دانند. معماری حمام شیخ بهایی به‌غیر از سیستم گرمایشی شبیه به دیگر حمامهای تاریخی است و از بخش‌های مختلف آن می‌توان به دو سربینه بزرگ (یکی متعلق به زنان و دیگری متعلق به مردان)، استخر و تعدادی خزینه و آب‌انبار اشاره کرد. متاسفانه این بنا به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان به ویرانه‌ای متروک تبدیل شده است و امکان بازدید از آن وجود ندارد.
حمام شاه مشهد
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، انتهای خیابان اندرزگو (خسروی نو)، اندرز گوی ۱۳، انتهای بازار بزرگ (بازار فرش فروش‌ها) (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۲۲۳۲۰۰۴ ۰۵۱
- ساعت بازدید: جمعه تا چهارشنبه از ساعت هشت تا ۱۲؛ پنجشنبه‌ها از هشت تا ۱۱:۳۰
- کاربری فعلی: موزه مردم‌شناسی
حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه با قدمتی از دوره صفویه از زیباترین بناهای تاریخی مشهد است که در سال ۱۰۲۷ هجری قمری به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی ساخته شد. وی حمام را وقف حرم امام رضا (ع) کرد و یک قنات نیز برای آن ساخت؛ با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند، آنچه از مسجد اضافه ماند، صرف امور خیریه کنند و اضافات آن را در زمین‌های زراعی خارج از شهر جاری سازند. بنای حمام در کنار بنای تاریخی مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه) و در نزدیکی حرم امام رضا (ع) قرار دارد؛ به همین دلیل، برخی ان را با نام حمام شاه یا حمام رضوی نیز می‌شناسند.
حمام شاه از بزرگ‌ترین حمامهای ایران است که از مصالح به کار رفته در آن می‌توان آجر، آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی را نام برد. سربینه (با هشت ستون و تزییناتی چون نقاشی و کاشی‌های ریز رنگی و کاربندی سقف)، هشتی یا میاندر، گرمخانه، تون (گلخن یا آتشخانه) و چاله حوض دیگر بخش‌های حمام مهدی قلی بیک هستند.
حمام شاه مشهد پس از بازسازی و مرمت به‌عنوان موزه مردم‌شناسی بازگشایی شد؛ در حال حاضر، از فضاهای موجود به‌عنوان غرفه‌های نمایش اشیا از جمله متعلقات حمام مانند ظروف سنگی، سفالینه‌ها، نبوشه های سفالی، گلجام و کاشی‌های ازاره و کف حمام، وسایل استحمام مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور و…، وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه‌دان، عطردان و غیره، وسایل روشنایی مانند شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ توری و غیره، سماورها، قوری‌ها، قهوه‌جوش‌ها، دوستکامی‌ها، پوشاک و منسوجات استفاده می‌شود.
حمام خان یزد
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان قیام، میدان خان، جنب مسجد ملا اسماعیل (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۶۲۷۰۳۶۶ ۰۳۵
- ساعت فعالیت: همه‌روزه از ساعت ۹:۳۰ تا ۲۲:۳۰
- کاربری فعلی: رستوران و چایخانه سنتی
حمام خان، گرمخانه یا گرمابه نور با قدمتی از دوره قاجار در سال ۱۲۱۲ هجری قمری در زمینی به مساحت ۱,۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع به دستور محمدتقی خان بافقی، حاکم یزد، ساخته شد. این حمام نیز مانند دیگر حمامهای قدیمی، علاوه بر محل استحمام، محلی برای گذران اوقات فراغت، گفت‌وگو و تبادل نظر، رفع خستگی، عبادت، دورهمی دوستان و حل‌و‌فصل مسائل زندگی بوده است. از بخش‌های حمام خان یزد می‌توان به ورودی، دالان، سربینه، میاندر، گرمخانه، قرینه، تون، گاورو، فضای پشتیبانی سرویس و طویله اشاره کرد؛ حمامی با نقش‌ونگارهای زیبا و نقاشی‌هایی از شاهنامه از جاهای دیدنی یزد به شمار می‌آید.
حمام خان یزد از سال ۱۳۷۳ به‌عنوان رستوران سنتی با ظرفیت ۱۲۰ نفر فعالیت می‌کند. منوی این رستوران شامل غذاهای یزدی و ایرانی می‌شود که در میان آن‌ها می‌توان شولی، قیمه یزدی، دیزی یزدی، کشک بادمجان و آش سنتی و انواع غذاهای ایرانی نظیر کشک و بادمجان، دیزی، کوفته، چلو کباب، چلو ماهی و غیره را نام برد.
حمام چهارفصل اراک
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان مرکزی، اراک، ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۴۰۳۱۱۷۶ ۰۸۶
- ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۱۹
- کاربری فعلی: موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی
حمام چهارفصل اراک با ۱,۶۰۰ متر مربع مساحت متشکل از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی است و به‌عنوان بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود. از بخش‌های مختلف حمام می‌توان به دالان ورودی، سربینه مردانه، زنانه و اقلیت‌ها، گرمخانه خصوصی و عمومی، هشتی‌های ارتباطی، خزینه، تون، آب‌انبار و غیره اشاره کرد.
قدمت حمام چهارفصل اراک به دوره قاجار بازمی‌گردد؛ حمامی با کاشی‌کاری‌های پرنقش‌ونگار (کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی با نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با کاشی‌های خشتی و قالبی و فتیله‌ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان و رنگ‌های زرد، لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی) که نظر هر بیینده‌ای را به خود جلب می‌کنند. جالب است بدانید که حمام چهارفصل اراک تنها حمامی است که اقلیت‌های دینی اجازه ورود به آن را داشتند؛ گفته می‌شود بانی این حمام در فصل زمستان با مادری یهودی در فصل زمستان روبه‌رو می‌شود که کودک خود را در فضای باز حمام می‌کرد. وی با پرسش از این فرد متوجه می‌شود که یهودیان حق استفاده از حمامهای عمومی را ندارند؛ به همین دلیل بخشی را در حمام خود برای آن‌ها در نظر می‌گیرد.
حمام چهارفصل اراک در سال ۱۳۷۳ به موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تبدیل شد. گردشگران می‌توانند با حضور در این موزه از اشیای بسیار مهمی متعلق به دوره‌های مختلف قبل و بعد از اسلام (نظیر انواع تنگ‌های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ‌نوشته و ابزارآلات کشاورزی و دفاعی، محراب تاریخی مسجد جامع ساوه، سکه‌های قاجاری، کتاب و نسخ خطی، عقدنامه‌های قاجاری، انواع ظروف مسی و قلمزنی، لوازم قدیمی حمام و اسکلت‌های قدیمی انسان) دیدن کنند.
حمام حاج شهبازخان کرمانشاه
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان کرمانشاه، شهر کرمانشاه، بافت تاریخی، تاریکه بازار، خیابان مدرس (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: خانه خلاقیت صنایع دستی کرمانشاه
قدمت حمام حاج شهبازخان کرمانشاه به دوره قاجار بازمی‌گردد. این حمام به دستور «حاج شهباز خان» پسر «منوچهر خان بیگلربیگی» ساخته شده است و مانند بسیاری از حمامهای تاریخی شامل سربینه یا رختکن، گرمخانه و خزینه‌های آب سرد و گرم می‌شود.
آهک‌بری و مقرنس‌کاری در سطوح داخل گنبدها و نقاشی‌های دیواری قسمت سربینه از جمله تزیینات حمام حاج شهبازخان هستند؛ بنایی که از سال ۱۴۰۰ با هدف آموزش، توسعه، ترویج و صادرات محصولات بومی، در راستای اشتغال پایدار حوزه‌های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، میزبان خانه خلاقیت صنایع دستی کرمانشاه است.
حمام وزیری ساری
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان مازندران، ساری، خیابان استقلال، کوچه آب‌انبار نو (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: موزه صنایع دستی و هنرهای سنتی
حمام وزیری با قدمتی از دوره قاجار از جاهای دیدنی ساری است. این حمام در گذشته بخشی از خانه وزیری بود و به همین دلیل نام آن را حمام وزیری گذاشتند. این بنا در گذشته دو ورودی داشت؛ البته در حال حاضر، تنها راه دسترسی به آن از طریق حیاط شمالی خانه کلبادی می‌گذرد. حمام وزیری ۲۰۰ متر مربع وسعت دارد و شامل بخش‌هایی چون ورودی، سربینه، راهروی انتقال هوا، گرمخانه، خزینه‌های آب گرم و سرد، سرویس بهداشتی و تون (گرمابه) می‌شود. در حال حاضر موزه‌ای به نام موزه صنایع دستی و هنرهای سنتی در حمام وزیری ساری برپا است که شباهت زیادی به موزه‌های مردم‌شناسی دارد.
حمام مصباح کرج
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان البرز، کرج، بلوار امامزاده حسن، خیابان مصباح، خیابان پیغام‌نسب، کوچه شهید اسماعیلی
- ساعت بازدید: همه‌روزه به‌جز روزهای تعطیل از هشت تا ۱۹
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
حمام مصباح در یکی از محله‌های قدیمی کرج قرار دارد و قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. از قسمت‌های مختلف این حمام می‌توان به رختکن، گرمخانه، شاه‌نشین و محل شست‌و‌شو اشاره کرد؛ حمامی که برای ورود به آن باید ۱۵ پله (حدود سه متر) پایین بروید. طاق‌های آجری، گنبدی و تودرتو و دریچه‌های دایره‌ای شکل معماری بنای حمام مصباح کرج هستند.
حمام گله‌داری بندر عباس
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان هرمزگان، بندر عباس، بلوار ساحلی، خیابان دلگشا (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۱۶۳۳۳۰ ۰۹۳۹
- ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۱۸
- کاربری فعلی: موزه مردم‌شناسی استان هرمزگان
حمام گله‌داری توسط فردی به نام «شیخ احمد گله‌داری»، تاجری سرشناس و خیر، در دوره قاجار ساخته و به مسجد گله‌داری وقف شد. این حمام تا سال ۱۳۴۰ خورشیدی و لوله‌کشی شهری مورد استفاده بود؛ اما پس از آن برای ۳۰ سال متروکه ماند تا به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری واگذار شد. سربینه، گرمخانه و خزین، راهرو هشتی، پنج گنبد، چهار سکو به‌عنوان نشیمن‌‌گاه و رختکن و یک حوض کوچک هشت ضلعی از بخش‌های مختلف حمام گله‌داری هستند. از مصالح به‌کار رفته در ساخت این بنا می‌توان به سنگ‌های اسفنجی و ساروج محلی به‌اضافه گچ دستکوب و آجر فرش در کف حمام اشاره کرد.
امروزه حمام گله داری بندرعباس تبدیل به موزه مردم‌شناسی استان هرمزگان شده است؛ موزه‌ای که در آن می‌توان با تاریخ و آداب و رسوم مردمان هرمزگان آشنا شد.
حمام شیشه سنندج
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان کردستان، سنندج، ضلع شمالی بلوار کردستان، مجاور پل و مسجد ملاویسی (مشاهده روی نقشه)
حمام شیشه سنندج مانند سایر حمامهای تاریخی ایرانی از سنگ، گچ و ملاط ساخته شده است؛ با این وجود به‌دلیل به کار رفتن شیشه‌های رنگی زیبا در آن، نام حمام شیشه را برای بنا انتخاب کرده‌اند. حمام شیشه به احتمال زیاد در دوره قاجار ساخته شده است؛ اما برخی منابع آن را به دوره زندیه منتسب می‌کنند. این حمام تا سال‌های پیش از انقلاب و چندی پس از انقلاب نیز فعال بود.
حمام شیشه سنندج دارای فضاهای ورودی، راهروهای ارتباطی، هشتی، بینه، سربینه، حمام گرم با ستون‌های سنگی، سکوها، آب‌نماهای گرم و سرد، خزینه، رختکن، حجره و گرمخانه است. این بنا با وجود تزیینات آهک‌بری با نقشهای مختلف گیاهی، حیوانی و هندسی از زیباترین بناهای تاریخی سنندج است؛ با این وجود متاسفانه توجه چندانی به آن نمی‌شود و در حال حاضر، تنها می‌توان از نمای بیرونی آن دیدن کرد.
حمام نواب تهران
- آثار ملی ایران
- آدرس: استان تهران، تهران، خیابان ری، عودلاجان شرقی، کوچه بیک دامغانی ( بازارچه نواب سابق) (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۳۵۲۹۰۲۸ ۰۲۱
- ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت هشت تا ۱۸؛ پنجشنبه‌ها از ساعت هشت تا ۲۰
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
حمام نواب از جاهای دیدنی تهران است که از مصالح به کار رفته در آن می‌توان به آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی و از تزیینات آن به کتیبه کاشی‌کاری شده اشاره کرد. عمده شهرت این بنا استفاده از آن در صحنه‌های از فیلم قیصر مانند سکانس قتل کریم آبمنگل است. حمام نواب پس از مرمت و بازسازی در سال ۱۳۸۵ به‌مدت چند سال به‌عنوان نمایشگاه صنایع دستی تهران مورد استفاده قرار گرفت؛ اما در حال حاضر نمایشگاهی در این مجموعه دایر نیست.
سربینه، ورودی، هشتی، میاندر، خزینه، گرمخانه، چال حوض از بخش‌های اصلی حمام نواب هستند؛ حمامی با بیش از هزار متر مربع مساحت که برخی آن را به اواخر دوره صفویه و برخی آن را به دوره قاجار منتسب می‌دانند. جالب است بدانید که ناصرالدین شاه قاجار هم از این حمام استفاده می‌کرده است.
تاریخچه حمام ایرانی
مردم ایران از گذشته به پاکیزگی و طهارت جسم و روح پایبند بودند؛ به‌طوری که قدمت ساخت حمام در ایران طبق برخی منابع تاریخی به سه هزار سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که پادشاه جمشید، فرزند طهمورث (پادشاهی که توسط ضحاک کشته شد)، دستور ساخت حمامهای متعددی را برای انجام غسل‌های مربوط به آیین زرتشت داد.
تاریخچه حمام در جهان
شست‌و‌شوی بدن و پاکیزگی از گذشته‌های دور اهمیت ویژه‌ای در ادیان و مذاهب مختلف داشته است. مردم در گذشته خود را در رودخانه‌ها می‌شستند؛ به‌طور مثال، مصریان از رود نیل و هندیان از رود گنگ (مظهر پاکیزگی) برای تطهیر و شست‌و‌شو استفاده می‌کردند؛ رسومی که برخی از آن‌ها کماکان در برخی شهرها رواج دارد.
طبق کاوش‌های صورت گرفته در یونان باستان و کشف ویرانه‌های کاخ پادشاهی با وان حمام و فاضلاب، می‌توان به این نتیجه رسید که قدمت برخی از حمامهای یونانی و رومی به ۱۷۰۰ سال پیش می‌رسد. برخی حمام‌ها با معماری باشکوه در کاخ پادشاهان و مناطقی مانند منطقه بین‌النهرین، مصر باستان و امپراتوری روم نیز کشف شده‌اند؛ به این ترتیب، می‌توان اولین مکان‌های مشخص برای استحمام را به امپراتوری روم منتسب کرد.
حمامهای ترکی از دیگر حمامهای مشهور در سراسر جهان هستند که با سبکی شبیه به حمامهای رومی در گذشته در منطقه آناتولی ساخته می‌شدند؛ حمام‌هایی که کماکان برخی از آن‌ها فعال هستند و گردشگران و اهالی شهر می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. آب برخی از این حمام‌ها خاصیت درمانی داشت؛ زیرا آن‌ها را در محل چشمه‌های آب معدنی می‌ساختند. حمامهای ترکی شامل بخش‌های مختلفی نظیر گرمخانه (شست‌و‌شوی معمول حمام با آب گرم)، سردخانه (محلی برای ماساژ) و جامه‌گاه (برای تعویض لباس) بودند.
اولین حمام ساخته شده در جهان به گفته اردشیر خورشیدیان، رئیس انجمن موبدان ایران، در ایران قرار داشته است؛ حمام‌هایی با اندازه‌ها و امکانات مختلف که با توجه به فاصله از شهر، امکانات منطقه، میزان اهمیت منطقه و جمعیت آن احداث می‌شدند.
حمامهای تاریخی ایران در دوران پیش از اسلام
حمام‌ها در دوران پیش از اسلام به‌شکل بناهای عام‌المنفعه یا حمامهای خصوصی توسط پادشاهان و امپراتوری‌های مختلف برای افزایش سطح محبوبیت خود در بین مردم ساخته می‌شدند. در سنگ‌نوشته‌ها اشاره‌هایی به وجود حمام شده است؛ اما متاسفانه در مورد نحوه ساخت آن‌ها اطلاعات دقیقی در دست نیست.
قدمت قدیمی‌ترین گرمابه‌های موجود در ایران به دوره هخامنشیان بازمی‌گردد؛ حمام‌هایی که بیشتر برای اشراف و برخی نیز به‌صورت عمومی برای عامه مردم ساخته شدند؛ نمونه این حمام‌ها را می‌توان در تخت جمشید یا کاخ داریوش مشاهده کرد. یک نمونه حمام خصوصی (از قدیمی‌ترین گرمابه‌های تاریخی ایران) در کاخ پارتی آشور با قدمتی از دوره پارتیان نیز کشف شده است.
ساخت حمام‌ها در دوره حکومت ساسانیان رواج بیشتری پیدا کرد؛ حمام‌هایی باشکوه بیشتر و معماری متمایز که بیشتر توسط اشراف یا طبقات بالای جامعه مورد استفاده قرار می‌گرفتند. جالب است بدانید در آن دوره موبدان زرتشتی مخالف ساخت حمامهای عمومی بودند. رویکرد ساسانیان درباره احداث حمام تا ورود اسلام در سراسر ایران ادامه داشت. با ورود اسلام و تاکید این دین بر پاکیزگی، ساخت حمام‌ها مانند دیگر بناهای عام المنفعه (مسجد، مدرسه و بازار) در دستور کار قرار گرفت.
حمامهای تاریخی ایران در دوران پس از اسلام
از مشهورترین گرمابه‌های ایران می‌توان به حمامهای عام‌المنفعه در دوره سلجوقیان اشاره کرد. این حمام‌ها به همراه گنبدها، مقبره‌ها و بناهای عام المنفعه دیگر توسط حاکمان وقت برای جلب رضایت حداکثری مردم و کم‌رنگ کردن اثر حمله مغول در اذهان عمومی ساخته شدند. حمام شهر جرجان و حمام کنگاور (در حاشیه معبد آناهیتا) از جمله حمامهای دوره سلجوقیان هستند که متاسفانه امروز ویرانه‌ای بیش از آن‌ها به‌جای نمانده است.
در دوره ایلخانیان نیز بناهای عام‌المنفعه بسیاری در مراغه، اردبیل، تبریز، تخت سلیمان، کیش و سلطانیه احداث شدند. بسیاری از تاریخ‌دانان بر این باورند که دوره شکوفایی ساخت حمامهای تاریخی ایران، دوره صفویه است. حمامهای دوره صفویه زیبایی ظاهری و معماری متفاوتی به نسبت حمامهای دیگر دوره‌های تاریخی داشتند و از مشهورترین آن‌ها می‌توان گرمابه گلشن لاهیجان، حمام خان یزد، حمام گنجعلی خان کرمان، گرمابه علی قلی آقا، حمام رهنان و حمام شاه اصفهان را نام برد.
ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، در سفرنامه خود اصفهان را شهری با ۴۸ مدرسه، ۱۶۲ مسجد، ۲۷۲ حمام و ۱۰۸۲ کاروان‌سرا معرفی می‌کند. پس از اتمام حکومت صفویان، ساخت حمام به سبک معماری اصفهانی آغاز شد؛ از حمامهای مشهور آن دوره می‌توان حمام وکیل شیراز، چهار فصل در اراک و گرمابه حضرت در سمنان را نام برد.
ساخت حمام در عصر جدید و دوره پهلوی نیز ادامه یافت؛ عصری که سبک زندگی مدرن اروپایی در کشور رایج شد و بناها شاهد تلفیق معماری اصلی ایرانی و اروپایی بودند؛ تغییری که مزایای بسیاری نظیر استفاده از مصالح جدید و لوله کشی و تغییر چهره شهرها و معایبی چون از بین رفتن معماری اصیل ایرانی، تغییر فرهنگ مردم و کم‌رنگ شدن ساخت بناهای عام‌المنفعه را در پی داشت. استفاده از حمام در دوره پهلوی از حالت جمعی خارج شد و از آن پس، مردم حمام‌هایی به سبک جدید و با اندازه کوچک‌تر را در خانه‌های خود می‌ساختند تا دیگر اجباری به استفاده از حمامهای عمومی نداشته باشند.
معماری حمام ایرانی
حمام های تاریخی ایرانی مانند سایر بناهای تاریخی دارای معماری منحصربه خود، سبک‌ها و بخش‌های مختلف بودند و به‌دلیل موقعیت خاص (قرار گرفتن در معرض رطوبت و آب به‌طور دائمی)، مورد توجه معماران زمان قرار می‌گرفتند. در دوره‌های مختلف تاریخی، معماران همیشه تلاش داشتند تا از مصالح و موادی در ساخت بنای حمام‌ها استفاده کنند که توان مقاومت در برابر رطوبت دائمی را داشته باشند.
معماران ایرانی در ساخت حمام خلاقیت بسیاری داشتند و موفق شدن بناهایی بسازند که تا به امروز پابرجا و مستحکم مانده‌اند؛ بناهایی با تزیینات زیبا از نظر زیبایی‌شناسی که بیشتر آن‌ها امروز به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری شناخته می‌شوند. حمامهای ایرانی شباهت زیادی به حمامهای اسلامی در دیگر کشورها دارند. جالب است بدانید معماری ایرانی در کشورهای آسیای مرکزی و حتی اروپا نیز رواج داشت و به همین علت، حمامهای قدیمی در اکثر کشورها تفاوت چندانی با حمامهای ایرانی ندارند.
حمامهای ایرانی معمولا کنار کاروان‌سراها (برای مسافران یا مردم عادی)، نزدیک مراکز مذهبی (به‌دلیل جدایی‌ناپذیری تطهیر و پاکیزگی از اعمال و مناسک مذهبی)، نزدیک بازارها، کنارگذرهای اصلی و در محله‌های مختلف روستاها و شهرها ساخته می‌شدند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید برخی بر این باورند که تعداد حمام در هر شهر با تعداد مسجد آن ارتباط داشته است.
اقلیم بر ساختار کلی و معماری، نحوه استقرار، شکل کالبدی یا تقسیم‌بندی گرمابه‌های تاریخی ایران تاثیر چندانی نداشته است؛ زیرا فضای حمام، بسته است و تحت‌تاثیر شرایط محیطی مانند باد یا آفتاب و اقلیم قرار نمی‌گیرد. البته معماران تلاش می‌کردند تا نکاتی را درباره ساخت حمام‌ها در مناطق مختلف به‌طور کلی در نظر بگیرند که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
- حمام‌ها در مناطق سرد معمولا در عمق بیشتری از زمین و در مناطق گرم در عمق کمتری از زمین بنا می‌شدند.
- بیشتر حمامهای بزرگ سقف گنبدی یا طاق داشتند و در ساخت آن‌ها از مصالحی با استحکام و دوام بالا استفاده می‌شد.
- تیرهای چوبی و کاهگل در روستاها برای ساخت حمام به کار می‌رفتند؛ زیرا از نظر اقتصادی مقرون به‌صرفه بود.
- در سواحل جنوبی و شمالی کشور به دلیل بارندگی شدید، سقف حمام‌ها را به‌صورت شیب‌دار می‌ساختند.
تامین حرارت حمام
در گذشته امکان تامین گرمای لازم برای حمام‌ها به‌طور مستقیم وجود نداشت؛ زیرا سوختن مواد آلی منجر به تولید گاز دی‌اکسید کربن بسیاری می‌شد و به تنفس را در فضای حمام غیرممکن می‌کرد. به همین دلیل، معماران خلاق تصمیم گرفتند از روش دیگری برای تامین حرارت حمام‌ها استفاده کنند.
آب حمام در فضای خارجی (فضایی که زیر فضای داخلی حمام ساخته می‌شد) از طریق سوختن مواد آلی (مانند فضولات گاو و گوسفند، خار و خاشاک، برگ درختان و غیره) در آتشدان زیر دیگ در خزینه گرم می‌شد. به‌علاوه، حرارت ایجاد شده در کف حمام قسمت‌های دیگر حمام و در نتیجه فضای داخلی کلی را گرم می‌کرد. این نوع سیستم گرمایش که نوعی سیستم گرمایش از کف به شمار می‌آمد، بسیار ماهرانه و ساده بود.
به فضای خارجی ایجاد شده در حمام، «گربه رو» می‌گفتند. «گربه رو» در واقع دالان‌های زیرزمینی در زیر کف حمام بودند که انتقال گرما به بخش‌های مختلف حمام از طریق آن‌ها انجام می‌شد. این فضا طوری طراحی شده بود که یک نفر بتواند به‌صورت خمیده در آن راه برود و در مواقع لازم آن را نظافت یا تعمیر کند.
یکی دیگر از روش‌های تامین حرارت حمام این بود که معمولا حمام را چندین متر پایین‌تر از سطح گذر عموم می‌ساختند تا خاک‌های اطراف بنا مانند عایق حرارتی عمل کنند و با جلوگیری از تبادل هوای خارجی و داخلی حمام در زمستان و تابستان، مانع هدر رفت گرما شوند. ساخت حمام در سطح پایین‌تر مزیت‌های دیگری نیز داشت که در میان آن‌ها می‌توان به افزایش مقاومت و استحکام بنا و تسهیل جاری شدن آب از طریق چشمه یا قنات به داخل حمام اشاره کرد. جالب است بدانید که سقف برخی حمام‌ها حدود ۱٫۵ متر از سطح زمین ارتفاع داشت تا حمام به‌طور کامل در گودی قرار بگیرد.
تامین آب و رطوبت حمام
نهرها، چشمه‌ها، چاه‌ها یا قنات‌ها منابع اصلی آب مورد نیاز برای حمام‌ها در گذشته بودند؛ آب این منابع ابتدا به یک حوض می‌ریخت و سپس به‌وسیله لوله‌های سفالین (تنبوشه) به خزینه وارد می‌شد. جالب است بدانید که اگر آب حمام از طریق چاه تامین می‌شد، کشیدن آب از چاه توسط یک فرد همراه با دو تا چهار گاو نر اخته انجام می‌گرفت.
آب حمام هر چند وقت یک بار تعویض می‌شد؛ تصمیمی که به نظر صاحب حمام یا اعتبار آن داشت و بین چند روز تا چند هفته یکبار متغیر بود. در گذشته صاحب حمام هر زمانی که قصد شست‌و‌شو یا تعویض آب خزینه را داشت، مانع ورود آب از حوض ورودی به داخل خزینه می‌شد و این مسئله را بستن لنگ به قسمت ورودی حمام به مردم اعلام می‌کرد.
رطوبت حمام توسط حوض‌های متعددی در قسمت‌های مختلف حمام تامین می‌شد. حوض‌های کوچکی در مجاور گرمخانه (که مردم خود را در آن می‌شستند)، حوض بزرگی در وسط فضای سربینه (که بیشتر نقش تزیینی داشت) و حوضی در فضای بالای سربینه (که در آن آب روان جاری بود و برای طهارت از آن استفاده می‌کردند) از جمله این حوض‌ها بودند. حوض‌های متعدد حمامهای ایرانی برای این ساخته می‌شدند که بدن مشتریان را به‌تدریج برای ورود یا خروج هر قسمت حمام آماده کنند. در واقع می‌توان گفت که کاهش یا افزایش رطوبت هر بخش از حمام سبب کاهش یا افزایش دمای بدن می‌شد تا احتمال سرماخوردگی در میان مشتریان کاهش یابد.
تامین روشنایی حمام
روشنایی حمامهای ایرانی از طریق نورگیرهایی تامین می‌شد که در سقف یا پنجره‌های زیر طاق (گل جام) تعبیه می‌شدند. گل جام به شیشه‌های عدسی محدب شکلی گفته می‌شد که در قسمت بالایی حمام (بر بالای گنبد) نصب می‌شدند و نقش اصلی در تامین نور را بر عهده داشتند. گل جام را با ملاط ساروج یا مومینه آب‌بندی می‌کردند. انتخاب این نوع شیشه بسیار هوشمندانه بود؛ زیرا به افرادی که در بالای سقف بودند اجازه دید داخل حمام را نمی‌‌داد. جالب است بدانید که قدیمی‌ها باور داشتند که چشم شیطان به داخل حمام نگاه می‌کند. تعداد شیشه‌ها در جام‌ها بر اساس محوطه حمام در نظر گرفته می‌شدند؛ به‌علاوه قطر جام‌ها و تعداد آن‌ها نیز بسته به گرما و سرمای فضای زیر آن‌ها تعیین می‌شد.
نور حمام‌ها در شب و در زمانی که نور خورشید کافی نبود، توسط چراغ دستی‌های معمولا نفتی (با سوخت‌هایی مانند روغن کنجد، کرچک، پنبه دانه، برزک و غیره) تامین می‌شد. چراغ‌های پیه‌سوز به‌دلیل استفاده از پیه گوسفند، بوی نامطبوع و نور کمتر، معمولا در حمام مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند.
در گذشته بام حمام‌ها همچنین محلی برای خشک کردن لباس افراد، لنگ و قطیفه (حوله‌ای بزرگ برای خشک کردن نیمه بالای بدن) بود؛ برای همین منظور، راه پله‌ای برای دسترسی به بام وجود داشت.
تهویه مطبوع حمام
تهویه مطبوع حمام در کنار کنترل حرارت، رطوبت و نور از دیگر نکات مهم برای معماران در طراحی بنا بود. بدیهی است استحمام بسیاری از افراد در یک فضای مشترک، استفاده از چراغ‌های سوختی و محصور بودن فضای داخلی حمام در نهایت منجر به تولید بوی نامطبوعی می‌شد؛ بویی که نیاز به تهویه مطبوع در حمام‌ها را پررنگ می‌کرد. اگر حمامی دارای سیستم تهویه مطبوع نبود، افراد داخل حمام به تنگی نفس یا خفگی دچار می‌شدند. برخی از اقدامات انجام شده در حمامهای تاریخی ایرانی عبارت بودند از:
- باز کردن پنجره‌های زیر طاق در صورت سنگین شدن هوای حمام
- استفاده از روغن تمیز برای روشن کردن چراغ‌های سوختی
- خاموش کردن چراغ‌های سوختی در محوطه حمام
- به‌کارگیری افراد با تجربه در مدیریت حمام
مصالح به کار رفته در حمام های تاریخی ایران
- دیوارها و طاق‌های قوسی برای استحکام و مقاومت بالای بنا از آجر ساخته می‌شد.
- دیوارهای حمام تا ارتفاع ۱۸۰ سانتی‌متری از کف زمین در حمامهای شهرهای اصلی یا حمام‌هایی که بیشتر مورد استفاده بودند، کاشی‌کاری می‌شدند. حمام‌هایی که دیوراهای آن‌ها کاشی نمی‌شد را آهک‌اندود و برای تزیین آهک‌بری می‌کردند.
- از کاشی‌هایی با طرح‌هایی از تصاویر انسان، حیوان، طرح‌های اسلیمی و گره‌چینی استفاده می‌شد که با کاشی‌های استفاده شده در ساختار مدرسه و مسجد تفاوت داشتند.
- برای آب‌بندی دیوارها و کف خزینه از ملاط ساروج مخصوصی استفاده می‌شد؛ زیرا اگر آب‌بندی به‌طور صحیح انجام نمی‌شد، حمام دائما به تعمیرات نیاز پیدا می‌کرد؛ امری که باعث مراجعه کمتر مشتریان و همچنین افزایش هزینه‌ها می‌شد. علاوه بر استفاده از ملاط ساروج مخصوص، بنّایی ماهر باید آب‌بندی را انجام می‌داد. ملاط باید چسبندگی لازم و قدرت تحمل بالا در برابر فشار آب را دارا باشد و همچنین آب را از خود عبور ندهد. نوع موادی استفاده شده برای ساخت ملاط، نسبت مخلوط کردن آن‌ها با یکدیگر و همچنین مدت زمان استراحت و ورز دادن مواد از نکات مهم برای تهیه ملاط ساروج مخصوص بود.
بخش های مختلف حمام ایرانی
حمامهای تاریخی ایران از نظر هندسی بسیار شبیه به یکدیگر هستند و رعایت نظم، تقارن و همچنین مرکزگرایی از ویژگی‌های مشترک این بناها به شمار می‌روند. ساختار اصلی حمامهای تاریخی ایران بر مبنای طب سنتی، ایرانی و اسلامی و توجه به چهار طبع گرم، سرد، خشک و تر انسان طراحی می‌شد. در ادامه بخش‌های اصلی حمام ایرانی را به شما معرفی خواهیم کرد.
سردر ورودی
سردر ورودی فضای داخلی و خصوصی حمام را به فضای بیرونی متصل می‌کند. این سردر با توجه به تمکن مالی سازنده حمام یا منطقه حمام، بسیار مجلل یا ساده ساخته می‌شد.
راهروی ورودی
راهروی ورودی در بیشتر حمام های قدیمی، رختکن را با پیچ‌وخم زیاد از سردر و گذر اصلی جدا می‌کند. راهروی ورودی در واقع برای این ساخته می‌شد که فضای خصوصی درون حمام از محیط بیرون جدا شود، رهگذران داخل حمام را نبینند و گرما و حرارت داخل حمام حفظ شود. از آنجا که حمام‌ها در گودی و پایین‌تر از سطح معابر ساخته شده‌اند، راهروهای ورودی پله‌هایی به‌سمت پایین دارند که افراد را به زیر زمین هدایت می‌کنند.
رختکن یا سربینه
سربینه، سردخانه، بینه محلی یا رختکن از اصلی‌ترین بخش‌های حمام است؛ بخشی که استحمام از آن آغاز می‌شود. سربینه هوایی سرد و خشک دارد و فضای آن در طب سنتی معادل فصل پاییز است.
رختکن معمولا بزرگ‌تر از دیگر فضاهای حمام است. معماران نیز تلاش می‌کردند تا با استفاده از تزیینات خاص (سنگ و کاشی)، بخش اعظم هنر معماری خود را در سربینه در معرض نمایش بگذارند. سربینه‌ها عموما به‌شکل هشت‌ضلعی و دارای سقف گنبدی هستند. این فضا همچنین دارای حوض و سکوهایی در حاشیه آن است که مشتریان در گذشته از آن‌ها برای تعویض لباس، نشستن یا استراحت استفاده می‌کردند.
شیشه‌هایی با نام «جامخانه» یا «گل جام» در سقف‌های گنبدی سربینه به چشم می‌خورد؛ شیشه‌هایی که تنها برای تعدیل دمای یا ضدعفونی کردن بینه در مواقعی از سال، برداشته می‌شدند.
فضای میاندر
فضای میاندر یا «سرخان» دو بخش سربینه و گرمخانه را به هم متصل می‌کند؛ به‌علاوه میاندر در گرمابه‌ها ساخته می‌شد تا دما و رطوبت را تنظیم و از خروج هوای گرم حمام ممانعت کند. این بخش از حمامهای قدیمی در بناهای مختلف، معماری متفاوتی دارد و ممکن است راهروی پیچ‌وخم دار ساده یا راهرویی با هشتی و تزیینات متعدد باشد.
فضای «میان در»، سرد و تر و معادل فصل زمستان است؛ در واقع، این قسمت از حمامهای ایرانی ارتباط میان قسمت بینه با گرمخانه را حفظ می‌کند.
گرمخانه
گرمخانه با مزاج گرم و تر، معادل فصل بهار است و برای استحمام و شست‌و‌شو مورد استفاده قرار می‌گیرد. گرمخانه فضایی چهار یا هشت ضلعی با دیوارهایی ضخیم دارد. ارتفاع سقف این بخش به نسبت سایر قسمت‌های حمام بلندتر است، روی آن با ساروج پوشانده شده است و طاق اصلی آن جامخانه‌های (شیشه‌های محدبی شکل) در اندازه‌های بزرگ دارد؛ شیشه‌هایی که فضا را روشن و نور حمام را تامین می‌کنند و مانع دید افراد به داخل حمام می‌شوند. فضای گرمخانه هیچ‌گاه با وسایل روشنایی که از سوخت استفاده می‌کردند، روشن نمی‌شد؛ زیرا این وسایل سبب ایجاد مشکل برای تنفس افراد می‌شدند.
در ورودی گرمخانه حوضچه‌ای پر از آب ولرم به نام «چاله حوض» تعبیه شده است که در گذشته برای شست‌و‌شوی افراد تازه وارد مورد استفاده قرار می‌گرفت. کف گرمخانه نیز برای عایق‌بندی، قیراندود می‌شد.
آب‌ریزگاه
فضای آب‌ریزگاه به‌شکل غیر مستقیم با فضای سربینه و گرمخانه ارتباط دارد؛ فضایی که از دیگر فضاهای داخل حمام مجزا است و پس از فضای میاندر، یکی از راه‌ها به‌سمت آن می‌رود.
خزینه
خزینه دارای صفحه‌ای فلزی به قطر ۶۰ تا ۱۱۰ سانتی‌متر بوده و میان آب و آتش قرار داشته؛ به این ترتیب همیشه دارای آب گرم و سرد بوده است. خزینه در گذشته محلی بود که افراد آب‌کشی نهایی خود را در آن انجام می‌دادند. تامین گرمام حمام نیز از دیگر ویژگی‌های این بخش است.
کف خزینه، دو قسمت برای «تیان» دارد؛ آهن هفت جوشی که زیر آن آتش روشن می‌کنند تا بتواند آب عبوری از آن را گرم کند. نحوه کارکرد این بخش نیز به این ترتیب است که آب سرد از انبار به خزینه منتقل می‌شود و پس از گرم شدن در این فضا، به حوض‌های وسط گرمخانه می‌رود تا افراد بتوانند با آب گرم استحمام کنند.
گربه‌رو
گربه‌رو یکی از فضاهای مکمل گرمخانه‌ها به‌شکل دالانی در زیر فضای داخلی حمام بود؛ این دالان علاوه بر هدایت دود به طرف دودکش‌ها، موجب گرمایش کلی حمام از کف می‌شد.
صحن اصلی
صحن اصلی در حمامهای ایرانی محلی برای استحمام و شست‌و‌شو بوده است. این بخش دارای پلان مربعی یا هشت ضلعی بود و سقفی با ارتفاع بسیار کم داشت تا به تنظیم حرارت و گرم‌تر شدن محیط کمک کند.
دفینه
نام دفینه در داستان‌ها و روایت‌های بسیاری درباره حمامهای قدیمی ایرانی آمده است. دفینه نام بخشی از حمامهای تاریخی است که در گذشته سکه‌ها، اشیای گران‌بها، طلاها و غنایم را در آن جاساز می‌کردند. کف حوض، زیر آتشدان و زیر نشیمن از جمله فضاهایی هستند که برای جاسازی دفینه مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این مکان‌ها به‌دلیل حضور مردم و رفت و آمد آن‌ها انتخاب می‌شدند؛ زیرا با این شرایط کمتر کسی به وجود دفینه شک می‌کرد؛ موضوعی که هوش و ذکاوت طراح حمام را به ما نشان می‌دهد.
افراد شاغل و وسایل مورد نیاز برای استحمام در حمام های ایرانی
همان طور که پیش‌تر ذکر شد، حمامهای ایرانی چندین بخش مختلف داشتند؛ بخش‌هایی که در هر یک از آن‌ها افراد مختلفی مشغول به کار بودند. در ادامه شما را با برخی از مشاغل در حمامهای ایرانی آشنا خواهیم کرد.
- تونتاب: گرم کردن حمام، تمیز کردن بخش‌های مختلف و به‌صورت کلی نگهداری از آن به عهده تونتاب بود.
- دلاک: کیسه‌کشی و استحمام افراد مختلف را بر عهده داشت.
- مشتمالچی: مشت و مال افراد حاضر در حمام وظیفه مشتمالچی بود. افراد داخل حمام برای صدا کردن مشتمالچی در فضای سربینه، از واژه «خُش» استفاده می‌کردند؛ مشتمالچی نیز با شنیدن این کلمه متوجه می‌شد که فرد مشت و مال می‌خواهد.
- حمامی: مالک و مدیر حمام بود.
- پادو: کارهای شخصی مشتریان از جمله جفت کردن کفش‌های موجود در سربینه، پهن کردن لنگ خشک روی سکوی سربینه برای افراد مختلف و همچنین پیچیدن لنگ به دور افراد را انجام می‌داد.
کیسه، مشربه، لیف، بقچه، گِل سرشور، سنگ پا، تاس، شانه، طشت، وسمه، چراغ پیه‌سوز، حنا، صابون، لگن، لنگ، مورد، جام وسمه، سفیداب، آینه، سدر، کتیرا و جام حنا از جمله وسایلی هستند که در گذشته برای استحمام در حمامهای ایرانی به کار می‌رفتند؛ وسایلی که ممکن است امروز در بسیاری از حمامهای حمومی پیدا نشوند؛ زیرا دیگر کاربردی نیستند.
آداب و رسوم حمامهای ایرانی
در بیشتر حمام‌ها اغلب کتیبه یا تابلوهایی با نقش‌هایی از نبرد دیو و رستم یا شیطان و مالک دوزخ نقاشی می‌کردند. برخی از حمامهای ایرانی ساعاتی از روز به آقایان و ساعاتی دیگر به بانوان اختصاص داشتند؛ اما برخی دیگر به‌طور کلی جدا و مردانه یا زنانه بودند. حمامهای زنانه و مردانه با نشانه‌هایی توسط عوام شناخته می شدند. نشانه حمامهای مردانه لنگی بود، که به‌صورت دولا روی در آویخته بودند؛ در حال که سردر حمامهای زنانه در کوچه‌ها با پارچه‌ای ضخیم پوشانده می‌شد.
معماری حمامهای مردانه و زنانه تفاوت چندانی نداشت و تنها ورودی آن‌ها بود که در دوره صفویه تغییر کرد. ورودی حمامهای مردانه در محل رفت و آمد و ورودی حمامهای زنانه در کوچه بود؛ زیرا عوام بر این باور بودند که صدای داخل حمامهای زنانه نباید به گوش نامحرم برسد. در برخی از گرمابه‌های ایرانی نیز کماکان راهرویی برای حمامهای زنانه تا قسمت سربینه دیده می‌شود که در واقع برای جلوگیری از دیده شدن داخل حمام و همچنین بیرون آمدن صداها ساخته شده است.
ورود به حمام مانند زورخانه آداب خاصی داشت که سلام دادن به نشانه احترام و تواضع به بزرگ‌ترهای حاضر در صحن حمام یکی از آن‌ها بود؛ بزرگ‌ترهایی که مشغول صابون زدن و کیسه‌کشی بودند. شخص تازه وارد همچنین باید یک سطل بزرگ آب گرم از خزینه برمی‌داشت و بر سر بزرگ‌ترهای جمع می‌ریخت. مرحله دوم بعدی تعارف آب حمام به غربیه و آشنا بود. شخص تازه وارد، بعد از سلام کردن در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب می‌کرد، مقداری از آب خزینه بر می‌داشت و به افراد حاضر در حمام غریبه و آشنا تعارف می‌کرد. به‌علاوه وقتی فرد تازه واردی در صحن حمام کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگ‌تر از خود را می‌دید باید به سرعت برای اظهار ادب و احترام به‌سمت او می‌رفت و او را مشت و مال حسابی می‌داد یا لیف و صابون را به اصرار از وی می‌گرفت و پشتش را لیف می‌کشید.
یکی دیگر از رسوم رایج در حمامهای ایرانی، بوقی بود که برای آغاز کار حمام نواخته می‌شد؛ بوق‌هایی که در واقع از صدف خالی‌شده یا شاخ گوزن ساخته بودند. این بوق در حمام‌هایی که نوبت زنانه و مردانه متغیر بود نیز نواخته می‌شد تا مردم بفهمند که نوبت حمام زنانه به مردانه تغییر کرده است.
وسایل حمام همراه زنان متمول و فقرا با یکدیگر فرق می‌کرد؛ به‌طور مثال، زنان پولدار با ترمه و پارچه‌های سوزن‌دوزی‌شده با دو ندیمه یا خدمه به حمام می‌رفتند؛ در حالی که زنان فقیر به‌تنهایی و با بقچه‌هایی ساده به‌سمت حمام روانه می‌شدند.
نرفتن به حمام در روزهای چهارشنبه نیز از خرافه‌هایی بود که درباره حمام‌ها وجود داشت. یکی دیگر از باورهای خرافی، وجود موجودات ماوراء‌الطبیعه در حمام‌ها بود؛ به‌طوری که برخی با چاقو یا سوزن به حمام می‌رفتند تا از دست این موجودات در امان باشند.
کاربرد حمامهای تاریخی ایران
حمامهای ایرانی در گذشته علاوه بر محلی برای نظافت و شست‌و‌شو کاربردهای دیگری نیز داشتند و در میان مردم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند؛ زیرا بسیاری حمام‌ها را محلی برای استمرار روابط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می‌دانستند. در ادامه شما را با برخی از مهم‌ترین کاربرد حمامهای تاریخی ایران آشنا خواهیم کرد.
اطلاع‌رسانی: حمام کردن در گذشته چندین ساعت به طول می‌انجامید و چندین مرحله داشت. مردم حاضر در حمام‌ها از این فرصت برای احوالپرسی، گفت‌وگو و اطلاع‌رسانی استفاده می‌کردند؛ به این ترتیب، حمام‌ها در گذشته نقش رسانه‌های امروزی را بازی می‌کردند؛ زیرا اخبار مهم در این مکان‌ها به‌صورت دهان به دهان پخش می‌شد. جالب است بدانید که حمامهای واقع در دل بازارها از نظر ارتباطی، گستره وسیعی را شامل می‌شدند؛ زیرا بازاریان و افراد مهمی به آن‌ها می‌رفتند.
درمان: بسیاری از دانشمندان و پزشکان قدیمی مانند ابن سینا، محمد کریم خان‌کرمانی، زکریای رازی و ابن بطلان در آثار خود، استفاده از حمام را توصیه کرده‌اند. حمام رفتن به بهبود و کاهش برخی دردها مثل دردهای عضلانی، روماتیسمی و مفصلی و همچنین گرم و نرم شدن بدن کمک شایانی می‌کند. در گذشته برخی درمان‌های سنتی نظیر فصد کردن (رگ زدن و حجامت) نیز در حمام‌ها انجام می‌شد. باز کردن شوخ (کیسه کشیدن)، صابون زدن، گرفتن قولنج و مشت و مال، زدودن موهای زائد بدن و صورت، تراشیدن سر آقایان، حنا بستن و سدر گرفتن بر موهای سر، تقویت و رسیدگی به موهای سر با انواع داروهای گیاهی و… از دیگر کارهای انجام شده در حمام‌ها در گذشته بود.
آشنایی: در گذشته مادران پسرها از طریق آشنایی‌های صورت گرفته در حمام‌ها به خواستگاری دختران می‌رفتند. در واقع حمام‌ها مکان‌هایی بودند که افراد مختلفی از اقشار مختلف در آن گرد هم جمع می‌شدند؛ شبکه ارتباطی بسیار گسترده‌ای که نقطه آغازی بر دوستی‌ها و حتی خواستگاری و ازدواج بود.
انجام امور مذهبی: همان طور که می‌دانید استحمام ریشه عمیقی در اعتقادات مذهبی مردم دارد و مردم از گذشته طبق عقاید خود، غسل‌های مختلفی را به‌صورت منظم انجام می‌دادند. به همین دلیل حمام‌ها نقش مهمی در انجام امور مذهبی برای مردم ایفا می‌کردند.
مراسم: حمام‌ها از گذشته محل برگزاری مراسم مختلفی نظیر حمام زایمان، حمام عروسی و حنابندان، حمام توبه، حمام سفر زیارتی، حمام عافیت و … بودند؛ مراسمی که طی آن، دوستان و آشنایان گردهم جمع می‌شدند و به تفریح و شادی می‌‌پرداختند. البته باید بدانید که گرمابه‌ها گاهی به محل دعوا یا حتی ترور نیز تبدیل می‌شدند.
پناهگاه: برخی از افرادی که از حوادث مختلف اجتماعی یا سیاسی می‌گریختند، در حمام‌ها پناه می‌گرفتند.
برخورد فرهنگ‌ها: حمامهای ایرانی درست مانند کاروان‌سراها محلی برای برخورد فرهنگ‌ها بودند. در گذشته مسافرانی که از مناطق مختلف به آن شهر یا روستا سفر می‌کردند، برای رفع خستگی سفر و شست‌و‌شو به حمام‌ها می‌رفتند؛ همین امر موجب تعامل آن افراد با اهالی آن شهر یا روستا و تبادل‌های فرهنگی می‌شد. حمام‌ها همچنین محل ملاقات بزرگان، فرهیختگان و در نتیجه محلی برای مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بوده است. سرودن و خواندن اشعار و شاهنامه خوانی در گرمابه‌ها نیز رایج بوده است.
بیشتر بخوانید:
اسرار ساخت “بزرگ‌ترین کتیبه سنگی جهان” در دل کوه بیستون
انتشار فراخوان مزایده واگذاری حق بهره‌برداری از بنای تاریخی گراندهتل